پرواز هواپیمایی اوکراین صبح روز چهارشنبه در حوالی شهریار سقوط کرد. از روز پنجشنبه رسانههای خارجی خطای پدافندی نیروهای مسلح ایران را عامل سقوط این هواپیما دانستند. روز پنجشنبه و جمعه، رئیس سازمان هواپیمایی و برخی کارشناسان هوانوردی با حضور در رسانهها سقوط این هواپیما بر اثر برخورد موشک پدافند را تکذیب کردند. فعالان رسانهای انقلابی هم با فعالیت در شبکههای اجتماعی بر سقوط هواپیما بر اثر نقص فنی تاکید کردند.
اما صبح شنبه با انتشار بیانیه ستاد کل نیروهای مسلح همه معادلهها تغییر کرد. ستاد کل نیروهای مسلح با انتشار بیانیهای خطای انسانی نیروی پدافند سپاه را عامل سقوط هواپیمای پرواز اوکراین دانست و بر مجازات خاطیان تاکید کرد. در بیانیه ستاد کل نیروهای مسلح آمده است: «درپی تهدیدهای رئیس جمهور و فرماندهان نظامی آمریکای جنایتکار... نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به منظور پاسخگویی به تهدیدات احتمالی در بالاترین سطح آمادهباش قرار گرفتند...
در چنین شرایط حساس و بحرانی، پرواز شماره ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین از فرودگاه امام خمینی(ره) حرکت نموده و درهنگام چرخش، کاملاً در حالت نزدیک شونده به یک مرکز حساس نظامی سپاه و در ارتفاع و شکل پروازی یک هدف متخاصم قرار میگیرد که در این شرایط بر اثر بروز خطای انسانی و به صورت غیر عمد، هواپیمای مذکور مورد اصابت قرار گرفته که متاسفانه موجب به شهادت رسیدن جمعی از هموطنان عزیز و جان باختن تعدادی از اتباع خارجی میگردد.
ستاد کل نیروهای مسلح... اطمینان کامل میدهد با پیگیری انجام اصلاحات اساسی در فرآیندهای عملیاتی در سطح نیروهای مسلح امکان تکرار این گونه خطاها را غیر ممکن ساخته و بلافاصله مقصر آن را به سازمان قضایی نیروهای مسلح معرفی نماید تا با خطاهای صورت گرفته برخورد قانونی صورت گیرد.»
نخستین واکنشها به این اطلاعیه، از جانب رئیسجمهور و دستگاه قضایی بود.
حسن روحانی، رئیسجمهور با انتشار بیانیهای پس از ابراز تاسف و همدردی با بازماندگان و دستور برای جبران نوشت: «این حادثه دردناک موضوعی نیست که به سادگی بتوان از کنار آن گذشت. میبایست تحقیقات تکمیلی برای شناسایی کلیه علل و عوامل این فاجعه ادامه یافته و مسببین این اشتباه نابخشودنی مورد پیگرد قانونی قرار گرفته و نتایج به استحضار ملت شریف ایران و خانوادههای قربانیان برسد.»
سیدابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه هم در نامهای به رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح دستور داد: «سازمان قضایی نیروهای مسلح در اسرع وقت با دریافت و جمعآوری مستندات مربوط به ستاد کل نیروهای مسلح، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سازمان هواپیمایی کشور و اخذ توضیح از مقامات مسئول مطلع، نسبت به شناسایی واقعیت قضایی مقصرین بروز این حادثه ناگوار اقدام و برابر ضوابط و مقررات قانونی رسیدگی و نتیجه را به صورت مستمر به اینجانب منعکس کنند.»
اما این یک سوی ماجرا بود. سوی دیگر ماجرا کتمان سهروزه این اتفاق توسط نهادهای رسمی بود. فعالان سیاسی و رسانهای عموما به این پنهانکاری انتقاد کردند.
خبرگزاری فارس دقایقی پس از انتشار بیانیه ستاد کل مطلبی در انتقاد از این پنهانکاری منتشر کرد. در یادداشت خبرگزاری فارس با عنوان « لزوم برخورد با قاصران و پنهانکاران در فاجعه سقوط هواپیما» آمده است: «در کنار خبر شهادت جمعی از هموطنان مان بر اثر قصورها، سوء تدبیر عجیب در اعلام دیرهنگام این ماجرا تلخی ها را دوچندان کرد.
بر این اساس ضمن لزوم برخورد با قاصرین که در بیانیه رسمی ستاد کل نیروهای مسلح و بیانیه رئیس جمهور به آن تصریح شده است، برخورد با افرادی که در ۷۲ ساعت گذشته پنهان کاری کردند نکته مهمی است که نباید به سادگی از کنار آن گذشت.
اگرچه بررسی های اولیه خبرگزاری فارس نشان می دهد افراد، رسانه ها و مسئولین کشوری و لشکری که در ۷۲ ساعت گذشته اظهار نظر کردند از ماجرا بی اطلاع بودند اما باید بررسی شود چنانچه افرادی از ماجرا خبر داشتند و خلاف واقع صحبت کردند و یا به هر دلیل پنهان کاری کردند در هر مقامی برخورد صورت گرفته و معرفی و در صورت نیاز محاکمه شوند.»
در ادامه این موج رسانهای خبر دستور روز گذشته رهبری مبنی بر گزارش صادقانه این اتفاق به مردم منتشر شد. به گزارش فارس، صبح جمعه در فاصله کمتر از ۴۸ ساعت پس از این اتفاق، با محرز شدن خطای انسانی برای فرماندهان ارشد نظامی کشور، رهبر معظم انقلاب و رئیس جمهور در جریان موضوع قرار می گیرند.
رهبر معظم انقلاب به محض اطلاع از خطای فاجعهبار صورت گرفته در سامانه پدافند کشور، روز گذشته (ظهرجمعه) دستور تشکیل فوری جلسه شورای عالی امنیت ملی و بررسی موضوع را صادر کرده و تاکید می کنند به محض اتمام بررسی در جلسه شورای عالی امنیت، اصل حادثه و نتایج بررسیها، صریح و صادقانه از سوی نهادهای ذیربط به اطلاع مردم رسانده شود.
همچنین رهبر انقلاب با انتشار پیامی به ستاد کل نیروهای مسلح مؤکداً دربارهی پیگیری کوتاهیها یا تقصیرهای احتمالی در این حادثهی دردناک سفارش کردند و بر لزوم مراقبت برای عدم تکرار چنین حوادثی تاکید کردند.
احمد توکلی با انتقاد شدید از کتمان حقیقت در این اتفاق گفت: کسی که این کار را کرده باید فورا اعلام میکرد و مجازاتش را دریافت میکرد. اگر در ابتدا و از اول این موضوع مطرح میشد فقط یک اشتباه صورت میگرفت. وقتی چند روز این موضوع را کتمان کردند، اشتباه بزرگتری مرتکب شدند الان مردم مسئولین را دروغ گو می دانند .
این فعال سیاسی افزود: موضوع بر سر جان مردم است .اشتباه انسانی جان مردم را نشانه گرفته است. وقتی اشتباه به این بزرگی اتفاق می افتد باید در وهله اول حقیقت را به مردم اعلام میکردیم.
برخی دیگر از فعالان سیاسی مانند محمدرضا عارف و حشمتالله فلاحتپیشه نیز از کنمان حقیقت در این سه روز انتقاد کردند.
محمدرضا عارف رئیس شورای عالی سیاست گذاری اصلاحطلبان رئیس در یادداشت اینستاگرامی با اشاره به حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی ضمن انتقاد شدید از عدم صداقت برخی مسئولان با مردم، خواستار استعفا، برکناری و برخورد درخور با مقصران، پنهان کاران و ناصادقان با ملت شد.
عارف نوشت: «بر متولیان امر فرض است که در پاسخ به افکار عمومی و احترام به حساسیت های شکل گرفته و احساسات پاک ملت، پاسخی در خور بدهند. از موضع نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی خواستار استعفا ، برکناری و برخورد در خور با مقصران، پنهان کاران و ناصادقان با ملت می باشم. ضمن تسلیت مجدد به خانواده جانباختگان این حادثه غم انگیز، بر همه ما فرض است در دلجویی از خانواده این عزیزان از هیچ تلاشی فرو گذار نکنیم.»
اما حضور سردار امیرعلی حاجیزاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه برابر دوربینهای صدا و سیما و توضیح و عذرخواهی او نقطه عطف واکنشها بود. سخنان سردار حاجیزاده در این نشست خبری سرشار از حس مسئولیتپذیری بود.
حاجیزاده سخنانش را با این جملات آغاز کرد: «زمانی که اطمینان پیدا کردم که این اتفاق افتاده آرزوی مرگ کردم.ای کاش میمُردم و چنین حادثهای را شاهد نبودم.»
فرمانده هوافضای سپاه در تشریح این اتفاق گفت: «شب حادثه وضعیت آمادگی در سطح جنگی قرار گرفته و بالاترین سطح آماده باش توسط شبکه یکپارچه پدافند به سامانهها ابلاغ میشود...
در چندین مرحله به همهی سامانهها اعلام میشود که موشکهای کروزی به سمت کشور شلیک شده و آماده باشند. سامانهها در بالاترین سطح آمادگی بودند یعنی فقط کافی است یک دکمه را شما فشار بدهید...
زمانی که هواپیمای اوکراینی پرواز میکند -با توجه به سمت پروازی که داشته است- از طرف سامانه، موشک کروز تشخیص داده می شود. اما اپراتور باید تماس می گرفته و تایید این موضوع را دریافت می کرده است.
خطای اپراتور نیز از همین محل است که تماس نگرفته. سامانه ارتباطی او در زمان حادثه دچار اختلالی بوده و به هر ترتیب موفق به برقراری ارتباط نمی شود. اپراتور 10 ثانیه فرصت داشته تا تصمیم بگیرد و می توانسته هدف را بزند یا نزد که این تصمیم بد را می گیرد و هواپیما مورد هدف قرار میگیرد.»
بیشتر بخوانید:
حاجیزاده درباره اطلاعرسانی این اتفاق گفت: «عزیزان هواپیمایی کشوری تا قبل از اعلام نیروهای مسلح اعلام می کردندکه اصابت موشکی درکار نبوده زیرا از موضوع خبری نداشتند. من چهارشنبه متوجه این قضیه شدم ولی بین راه زنگ زدم و به مسئولین گفتم که احتمال می دهم هواپیمای خودی را زده باشیم. ستاد کل تیم بررسی حادثه تشکیل داده بود و کسانیکه دخیل در این حادثه بودند را قرنطینه کرد و ما اجازه نداشتیم چیزی را به کسی بگوییم.
بعد از بررسی، صبح جمعه همه اطلاعات جمع و مشخص شد عده ای در این ماجرا خطا داشتند و بعد از آن بود که ستاد کل شروع به رسانه ای کردن موضوع کرد.»
حاجیزاده بار دیگر مسئولیت این اتفاق را پذیرفت و تاکید کرد: «از همان ابتدا من به مسئولین گفتم ولی ستاد کل باید بررسی می کرد. مسئولان سازمان هواپیمایی کشوری هیچ خطایی نداشتند و همه مسئولیت به عهده ما است و ما باید جوابگو باشیم. هواپیما در مسیر خودش بوده و همه کار خود را درست انجام داده بودند.»
سازمان هواپیمایی کشوری در پی اعلام خبر خطای پدافندی، بیانیهای صادر کرد. در این بیانیه آمده است: «مسئول بررسی سانحه در اولین فرصت هماهنگی لازم با مراجع ذیربط را انجام داده و تأییدیه عدم انجام هرگونه عملیات نظامی را در مرکز کشور دریافت نموده است و متأسفانه علی رغم پیگیری های متعدد و مکرر سازمان هواپیمایی کشوری، تا زمان صدور اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح، هیچگونه اطلاع رسانی در خصوص موضوع اصابت موشک سامانههای پدافند به هواپیمای مسافربری کشور اوکراین به این سازمان صورت نپذیرفته است...
شایان ذکر است پرواز مذکور در قالب کریدورهای استاندارد و مورد تایید شبکه یکپارچه پدافند کشور (طرح خروجی IKA1A) در حال پرواز بوده است و هیچ مشکلی برای کنترل هواپیما از سوی خلبان گزارش نشده است.»
مشاهده این واکنشها دو سوال مهم برای افکارعمومی ایجاد کرده است:
۱- سردار حاجیزاده گفته است شکش در اصابت موشک به هواپیمای خودی را چهارشنبه به اطلاع مقامات بالاتر رسانده است و گروه تحقیق ستاد کل، افراد را از نظر سانهای قرنطینه کرده است. در همین زمان مسئولین سازمان هواپیمایی کشوری و کارشناسان باسابقه هوانوردی -چنانکه در بیانیه این سازمان هم آمده است- با هماهنگی مراجع ذیربط مسئله اصابت موشک را موکدا تکذیب میکردند. نتیجه این اتفاق موج بیاعتمادی مردمی است.
در این وضعیت چه کسی مسئول عدم هماهنگی دستگاهها در زمینه اطلاعرسانی است؟ آیا ستاد کل نمیتوانس ظهر چهارشنبه بیانیهای صادر کند و بیان کند که در حال تحقیق درباره این مسئله است؟ یا حداقل نمیتوانست به بقیه سازمانهای ذیربط مثل سازمان هواپیمایی ابلاغ کند که در حال بررسی هستند و از اظهارنظر خودداری کنند؟ چه کسی پاسخگوی این حجم از بیاعتمادی است؟
۲- سردار حاجیزاده چندبار با تاکید گفت از نهادهای ذیربط درخواست کرده است پروازها در زمان حمله موشکی و بعد از آن لغو شود و فضای هوایی کشور کلییر شود اما قبول نکردهاند. چه کسانی در این زمینه تصمیم گرفتهاند؟ مستندات کارشناسی این تصمیم چه بوده است؟