الف - برندۀ ایرانیِ مدالِ یونسکو در فناوری نانو

در بخش اول این مقاله، گفتیم که مدال یونسکو برای «مشارکت موثر در ترویج علوم و فنون نانو» در شاخۀ پزشکی به دکتر سودابه داوران، استاد دانشگاه علوم پزشکی تبریز تعلق گرفت. و نیز گفتیم که تکریمِ دانشمند تکریمِ دانش است، و تشویقِ به دانش. دانشگاه ها و اساتید دیگری نیز در همین حوزه نانو در کشور ما فعالیت‌های درخشانی دارند، و آنچه در اینجا می آید نمونه ای است از این موفقیت‌ها. با همین انگیزه، در این بخش، به کوتاهی توضیح می دهیم که موضوع تحقیقات ایشان که مورد توجه کمیتۀ علمیِ مدال قرار گرفت چیست، و به چه کار می آید.

******
تخصص بنده نیست ولی در صحبت با دکتر داوران، تلاش کردم ماجرا را تا اندازه ای بفهمم. به زبانِ خیلی ساده، او و همکارانش تلاش می کنند با استفاده از حامل های نانو ساختار، سیستم های دارورسانی جدیدی را توسعه بدهند. می خواهند یک نوع سامانه های پلیمری هوشمند درست کنند تا در ساختن سیستم های دارورسانی هدفمند برای تشخیص و تصویربرداری و درمان سرطان بکار برود؛ سیستم های داروسازی خوراکی انسولین فراهم آورند؛ داربست های نانو ساختار بسازند تا در مهندسی بافت های بدن ما مورد استفاده قرار بگیرد و راهِ رشد و تمایز سلول های بنیادی در پزشکی ترمیمی را هموارتر کنند.

اما آن ابتکار تحقیقاتی و بدیعِ علمی که سهم عمده را در دریافت این مدال داشته این است که ایشان و همکارانش موفق شده اند یک سامانه دارو رسانی جدید برای درمان سرطان ارائه کنند که در آن، علاوه بر استفاده از دارو های ضد سرطانی جدید، از نانو ذرات مغناطیسی جدید هم بهره برده اند. و نیز از پلیمر هایی استفاده کرده اند که به اصطلاح هوشمند هستند و می توانند به محرک های سیستم بیولوژیک پاسخ بدهند. سیستم دارورسانی مغناطیسی می تواند با اِعمال میدان مغناطیسی خارجی به محل تومور هدایت شود و دارو را تماما در محل تومور آزاد کند و کمترین تجمع را در سلول های سالم بدن داشته باشد.

نکته این است که، دما و pH سلول های سرطانی متفاوت از سلول های سالم است بنابراین می توان پلیمرهایی برای حمل دارو طراحی و تهیه کرد که دارو را فقط در شرایط منطبق با منطقه تومور آزاد کنند. فایده اش این است که عوارض جانبی سایر دارو های ضد سرطان را ندارد و بر روی سلول های سالم از جمله کبد، کلیه ها، قلب، مو و ریه دیگر تاثیری نمی گذارد و مستقیما فقط خود تومور را هدف می گیرد.

احوال خاص تومور مثل یک مکانیزم ماشه عمل می کند که باعث آزاد شدن هدفمند دارو می شود. به این ترتیب، تیرِ دارو شلیک می شود فقط به همان نقطه که لازم است بشود و جاهای دیگر را زخمی نمی کند. علاوه بر این، دارویی که همراه با نانوذرات مغناطیسی در داخل این سامانه تعبیه شده، علاوه بر تاثیر داروئی، این حسن را هم دارد که با اِعمالِ میدان مغناطیسی خارجی، در نقطۀ هدف حرارت تولید می کند و این حرارت هم به نوبۀ خود، عرصه را بر سلول های بدخیم تنگ می کند و آنها را از بین می برد . پس با یک تیر دو نشان می زنیم، یعنی هم خودِ دارو با مکانیزم های مختلف رشد سلول های سرطانی را متوقف می کند و هم حرارت آنها را می کشد. در واقع، دارو با مکانیزم خاص خودش، از یک جبهه وارد نبرد با تومور میشود، و حرارت ناشی از مغناطیسی شدن آن سامانۀ پلیمری هم از جبهۀ دیگر یورش می برد. مثل یک حملۀ گاز انبری. دارم حال و هوای ماجرا را توصیف می کنم، اگر درست فهمیده باشم! به هر حال، متخصصین خواهند بخشید و اصلاح و تکمیل خواهند فرمود.

بنابراین، تازگی کار عبارت است از استفاده از نوع پلیمر های جدیدی که امکانِ سه عکس العمل متفاوت را با هم دارد. هم به دمای بالا حساس است، هم به pH پایین، و هم به میدان مغناطیسی. بر این اساس، دو حملۀ همزمانِ به تومور سرطانی صورت می گیرد که تاثیرش خیلی بیشتر است از دارو هائی که الان به صورت مرسوم برای شیمی درمانی استفاده می شود و ناگزیر به جاهای دیگر بدن آسیب می رساند. این درمان ها حتی وقتی تومور بد خیم، متاستاز هم داده باشد، تا حدودی می تواند موثر واقع شود.

******
زمینه دیگر تحقیقات دکتر داوران و همکارانش، تهیه ابزارهای حساسی به نام نانو بیوسنسور است، یعنی بازرسانِ زیستیِ نانو، که می تواند با تشخیص برخی مولکو لهای خاص در غلظت بسیار پایین در بدن انسان، احتمال سرطانی شدن سلول ها را پیش از موعد تشخیص دهد. حرف او این است که هرچند الان با قطعیت نمی شود گفت که سرطان توسط نانو تکنولوژی در۱۰سال آینده درمان خواهد شد ولی با قطعیت می توانیم بگوییم که با استفاده از نانو بیو سنسورها، که مثلِ کاراگاهِ زیستی عمل می کنند، سرطان قابل کنترل خواهد شد. زیرا اولویت اول ما، تشخیص دقیق در مراحل اولیه است.

نانو بیو سنسورها یک سری ابزار های تجزیه و تحلیل گر هستند که در بازرسی بدن ما، می توانند کشف کنند که یک سلول عقلش را از دست داده و هوس تکثیر بیجا و بی حساب و کتاب به سرش زده، بی درنگ زنگ خطری را به صدا در می آورند و از نطفۀ آشوب و تمرد از نظمِ مجاز خبر می دهند که تا دیر نشده باید محاصره و دستگیر و نابود شود. با این بیومارکرها، یعنی نشانگرهای زیستی، این علامت خطر را در خون بیمار یا در مایعات بیولوژیک می شود تشخیص داد. با این سیستم ها در واقع، حوزۀ کارکردِ حواس پنجگانه مان را به چندین برابر افزایش می دهیم در جهت سلامت انسان و از راهِ تشخیص به موقع این بیماری. می شود امیدوار بود که در آینده، یک پزشک در مطب خودش بتواند با یک دستگاه ساده تشخیص بدهد که بیمار او دارد سرطانی می شود و کنترل و جلوگیری کند.

همچنین، توانسته اند سامانه های دارو رسانی را ابداع کنند که هم دارو های آبدوست و هم دارو های آبگریز را در خودشان نگه دارند که در ساخت آنها، غیر از داروهای شیمیائی، از داروهای با مبنای گیاهی خاص و بومی کشور خودمان هم استفاده شده است. پس می شود امید داشت که از این طریق، ایران بتواند یک داروی ضد سرطان جدید را به دنیا معرفی کند. باشد که، در جائی و در حدی، پریشانی را آرامشی برسد و آلام آرام پذیرد. چه دستاوردِ بزرگی خواهد بود این و چه خدمتی.

*******
ایشان و همکارانش، حدود ده سالی است که مرکز تحقیقات نانوتکنولوژی دارویی دانشگاه علوم پزشکی تبریز را راه انداخته و پروژه های زیادی هم اجرا کرده اند. نکتۀ مهم این است که در رشته نانوتکنولوژی دارویی و نانوتکنولوژی پزشکی در سطح کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو می گیرند، فارغ التحصیل های ممتازی هم داشته اند که الان اساتید دانشکده های پزشکی داخل و حتی خارج از کشور هستند. بنده معتقدم که اگر یک مرکز علمی و تحقیقی دانشجو بگیرد، ماندگار و پویا خواهد شد.
*****
با یادآوری این مثالِ تصویرسازِ قرآنی، این یادداشت را به پایان می برم: «کلمۀ پاک، چون درختى پاك است، ريشه‌اش در زمين استوار و شاخه‌هايش سر بر آسمان».

*سفیر ایران در یونسکو، ۲۷ فروردین ۱۳۹۴، پاریس.