چاره اندیشی ایران و روسیه و دیگر کشورهایی که در فهرست پرشمار تحریم‌های امریکایی قرار دارند برای جایگزینی دلار، مقام‌های ایالات متحده را نگران کرده است. «جانت یلن» وزیر خزانه‌داری این کشور در گفتوگویی با «سی‌ان‌ان» به تمایل ایران، چین و روسیه برای یافتن جایگزینی برای دلار اشاره کرد و این تلاش را در ادامه موجب به خطر افتادن سلطه دلار دانست. او در این رابطه گفت: «این تمایل در چین، روسیه و ایران برای یافتن جایگزینی برای دلار وجود دارد. از این رو، این خطر وجود دارد که به مرور زمان سلطه دلار تضعیف شود».
افول هژمون اقتصادی با اتحاد رقبا
ابراز نگرانی وزیر خزانه‌داری امریکا از تعبیر شدن تدریجی کابوسی حکایت می‌کند که پیش‌تر ناظران سیاسی و اقتصادی بین‌الملل آن را پیش‌بینی کرده بودند. پیش‌بینی‌ای که یادآور می‌شود امریکا دیگر در صحنه بین‌الملل کشوری نیست که بتواند ادعای برتری در اقتصاد جهانی را داشته باشد و حربه اقتصادی آن علیه کشورها برای تحقق اهداف سیاسی‌اش به چالش کشیده شده است. در یک سوی این چالش امریکایی قرار دارد که تاکنون با بهره‌گیری از قدرت دلار و با تمسک به شیوه‌های آزموده شده، کوشیده است همچنان در صحنه جهانی میانداری کند و در سوی دیگر ایران، روسیه، چین و دیگر کشورهایی ایستاده‌اند که دیگر نمی‌خواهند مراودات اقتصادی میان خود را با معیار و استاندارد مورد نظر واشنگتن پیش ببرند. چه آنکه منافع تعداد زیادی از بانک‌ها و نهادهای اقتصادی تحت تأثیر مستقیم و غیرمستقیم لیست تحریم‌هایی قرار گرفته که مرتب به‌روزرسانی شده و پرشمارتر می‌شود. این در حالی است که وزارت خزانه‌داری امریکا به عنوان مرکز فرماندهی غرب در این جنگ اقتصادی تمرکز ویژه خود را در سال‌های اخیر روی ایران قرار داده است.
شکست سلطه دلار چشم‌اندازی است که «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور پیشین امریکا آن را به معنای شکست در یک جنگ جهانی توصیف کرده است؛ کسی که خود در زمان ریاست جمهوری با ایجاد بلاتکلیفی در مورد تعهدات امنیتی و اقتصادی امریکا و بازگرداندن تحریم‌های اقتصادی علیه ایران پروژه تضعیف هژمونی امریکایی را کلید زد.
تفاهم دوجانبه با روسیه و چین
جمهوری اسلامی در مواجهه با تحریم‌های امریکایی که مقام‌های این کشور برای تعدیل مواضع تهران در روند مذاکرات احیای برجام به‌تدریج بر شمار آن افزوده‌اند، دست روی دست نگذاشته و کوشیده با تدابیر جدید اقتصادی همچون روی آوردن به سمت پیمان‌های پولی دوجانبه با شرکایش، سناریوی فشار حداکثری را بی‌اثر سازد. پیمان پولی دوجانبه یک کانال امن بانکی بین دو کشور و بدون درگیر شدن ارز ثالث است که در شرایط اعمال تحریم‌های بانکی می‌تواند به عنوان یک کانال امن و بدون ارتباط با نظام‌های مالی تحت کنترل غرب عمل کند. این اقدامی است که ایران از سال گذشته در روند مبادلات اقتصادی با شرکای بزرگ خود همچون روسیه و چین دنبال کرده است. در این راستا، کشور درصدد ایجاد یک نرخ مبادله و ارزش‌گذاری بین ریال و طلا است که باعث تشویق مشتریان نفت و گاز به استفاده از ریال یا طلا شود. اخیراً وبگاه «نیو ایندین اکسپرس» هم خبر داده که این احتمال وجود دارد ایران بزودی الگوی روسیه در فروش نفت را در پیش گرفته و فروش نفت و گاز خود را به ریال آغاز کند و در این زمینه دلار را کنار بگذارد.
به این ترتیب ایران و روسیه گامی هرچند کوچک اما مهم برای حذف دلار از روابط تجاری دوجانبه برداشته‌اند. مرکز مبادلات ارزی ایران تابستان سال گذشته به دنبال سفر رئیس‌کل بانک مرکزی ایران به مسکو، نماد جفت روبل-ریال را راه‌اندازی کرد. مهدی صفری، معاون اقتصادی وزیر امور خارجه ایران نیز پیشنهاد توسعه یک نظام پیام‌رسان بین‌بانکی میان ایران و روسیه را مطرح کرد و اینک بانک‌های ایران و روسیه در مبادلات تجاری با پیام‌رسان‌های بومی و ملی ارتباط برقرار می‌کنند و نیاز به سوئیفت در مبادلات تجاری با روسیه رفع شده است. توافق تهران و پکن برای انجام فعالیت‌های تجاری با ارزهای ملی نیز از دیگر اقدامات مهمی است که جمهوری اسلامی و شرکای آسیایی‌اش برای مقابله با تحریم‌های امریکایی در دست اجرا دارند. این مهم در جریان سفر سال گذشته سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور به پکن مورد تبادل و تفاهم قرار گرفت و قرار شد بر اساس توافق بانکی انجام شده، حذف دلار از مبادلات تجاری دو کشور و انجام فعالیت‌های تجاری با ارزهای ملی ریال ایران و «یوان» چین در دستور قرار گیرد.
این در حالی است که به اعتقاد صاحبنظران اقتصادی با حذف دلار میزان نظارت بانک مرکزی امریکا بر مبادلات ایران با سایر کشورها کاهش خواهد یافت و این مسأله نیز گشایش‌های زیادی در روابط اقتصادی ایران با جهان ایجاد خواهد کرد. به گفته ناظران، معامله با ارزهای ملی و یوان تا اندازه‌ای شبیه معامله با ارزهای دیجیتال خواهد بود و رهگیری و تحریم بانک‌های محلی که با ایران مبادله خواهند کرد، انرژی زیادی را از خزانه‌داری امریکا خواهد گرفت.
نارضایتی اروپای منفعل
تلاش برای پایین کشیدن دلار تنها به کشورهای تحت تحریم امریکا محدود نمی‌شود. پیش‌تر «پیتر سنت آنج» پژوهشگر اندیشکده راستگرای «بنیاد هریتج» در گفتوگویی با شبکه خبری فاکس نیوز به رقابت ارزی گروه اقتصادی بریکس شامل؛ چین، روسیه، هند، برزیل و آفریقای جنوبی با دلار امریکا پرداخته و اذعان کرده که در صورت عملی‌شدن چنین طرحی، سلطه بیش از ۸۰ ساله دلار از بین خواهد رفت. این تحلیلگر همچنین تصریح کرده که در آن صورت تورم افزایش یافته، بانک‌ها زیان می‌کنند و قدرت ملی امریکا به صورت چشمگیری کاهش خواهد یافت.
مواجهه با دلار حتی در دستور کار شرکای اروپایی واشنگتن هم قرار گرفته است. «امانوئل مکرون»، رئیس‌جمهور فرانسه که دو هفته پیش به چین سفر کرده بود در دیدار «اورسولا فون در لاین»، رئیس کمیسیون اروپا در پکن درباره سایه سنگین دلار موضع مهمی گرفت و گفت: «اروپا باید وابستگی خود به برون مرزی بودن دلار امریکا را کاهش دهد که یکی از اهداف کلیدی سیاست مسکو و پکن نیز است.» این موضع‌گیری به‌وضوح نشان می‌داد اروپایی‌ها تا چه اندازه نسبت به بهره‌گیری سودجویانه امریکایی‌ها از ابزار دلار در مناسبات بین‌المللی ناراضی هستند و این امر را عاملی برای مخدوش شدن مناسبات اقتصادی و تجاری خود با کشورهای تحت تحریم همچون ایران، چین و روسیه می‌دانند.
عزم کشورها
تردیدی وجود ندارد که به جریان انداختن روند مبادله بدون دلار مستلزم پیش‌شرط‌هایی همچون عزم ملی کشورهای طرف مبادله، حفظ مناسبات سیاسی در بالاترین سطح و هم‌ترازی کلان اقتصادی دو کشور به منظور حداقل شدن میزان پرداخت‌های تسویه نشده است. در حال حاضر به نظر می‌رسد این اراده در رویکرد بسیاری از کشورها بویژه ایران، روسیه و چین به عنوان سه شریک مهم در منطقه آسیا پدیدار شده است. آنها دلار را از بسیاری از معاملات خود کنار گذاشته‌اند و پیش‌بینی می‌شود بسیاری از دیگر کشورها نیز به تبعیت و همراهی برخیزند. از این رو می‌توان گفت دلار در حال پایین آمدن از اریکه قدرت است و جهان شتابان به سوی دیگری گام بر می‌دارد.