روانشناس خانواده و درمانگر مسائل خانوادگی ادامه داد: برای توقف تداوم این رویه مذموم و بد، پیشنهاد می کنم کمیته ای سیاستگذار مرکب از رییس یا معاون مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در کنار مدیر یا معاون دستگاه ها و سازمان های متولی اجرای سند الگو تشکیل شود تا فرآیند اجرای سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را بسته به مرتبط بودنِ تدابیر با نهاد یا دستگاه مربوطه، به نحوی مدیریت نمایند که مطمئن شویم سرنوشت سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چیزی غیر از سرنوشت بی شمار قانونِ اجرا نشده کشور است.
مشروح این گفت و گو را در ادامه بخوانید.
*علت انتخاب نام اسلامی ایرانی برای سند الگو چیست در حالی که رهبر فقید انقلاب اسلامی در سخنانشان همواره بر جمهوری اسلامی تاکید داشتند؟ آیا این تفاوت در نامگذاری به معنای کم اهمیت دیدن جمهوریت و ایرانیت است؟
تقدم واژه اسلامی بر ایرانی در نامگذاری مرکز الگو به این دلیل انجام شد که نظام حکومتی ایران و دین غالب در ایران، اسلام است حتی معتقدم اسلام برای اقلیتهای قومی و مذهبی نیز بامُسماست؛ چرا که چتر حکومت و ساختار نظام اسلامی است همه آحاد، قومیت‌ها و فرهنگ های داخل چارچوبِ سرزمینی ایران را در بر دارد.
اسلام، بستر گسترده ای است که اخلاقیات و ارزش ها از آن نشات می گیرد و البته سند الگو، الگویی منبعث از فرهنگ ایرانی است که در تناسب با ارزش‌های والای اسلامی انسانی شکل گرفته است.
بستر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، اسلامیت است و سند الگو برای ایران و ایرانیان تهیه شده است. انتخاب واژه های اسلام و ایران در نامگذاری نام مرکز الگو ظرف و مظروف را نشان می دهد و این دو مکمل یکدیگرند به عبارت روشن تر سند الگو دارای چارچوبی ارزشی مبتنی بر قرآن کریم، حکومت اسلام و قانون اساسی است که ترکیب بامُسما و مناسبی است.
ایران کشوری است اصیل و با ارزش‌های انسانی و اخلاقی که همین مسئله فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان با گرایش‌ها، قومیت‌ها و مذاهب مختلف در زیست بوم های هر منطقه جغرافیایی کشور را سال ها و قرن‌هاست که تشکیل داده است. به باور بنده فرهنگ ایرانی در قالب چارچوب ارزش های منبعث از دین مبین اسلام، معنا و مفهوم عمیق و گسترده تری یافته است.
*آیا سند الگو متناسب با شرایط ایران نوشته شد یا در نگاهی کلان تر برای جامعه اسلامی تدوین شد و قابل تعمیم به سایر کشورهای اسلامی است؟
مادامی که سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در تمامی ابعاد زندگی ایرانیان سایه نیندازد و آنان این سند را منبعث از ارزش‌های والای اسلامی و انسانی ندانند و نتوانند با آن ارتباط مناسبی برقرار کنند و در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی وارد نکنند، نمی توان برای سایر کشورهای اسلامی تجویز کرد. به عبارت دیگر بسیاری از مفاهیم ارزشی و انسانی سند الگو در جامعه ما تجربه نشده است که اگر برایش فکری اساسی نشود در آینده با چالش های اساسی تری روبرو خواهیم شد.
به اعتقاد بنده یکی از فلسفه های تدوین سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت پاسخ به این نیاز جامعه ایران و پیشگیری از بحران های عمیق فکری و اعتقادی و رفتاری نسل جوان است. امیدوارم سند الگو از نظر اجرا به سرنوشت سایر اسناد مادر و کلان کشور مبتلا نشود و جزییات آن در ابعاد مختلف اجرا شود تا این سند به عنوان الگوی رفتاری اجتماعی خوبی جلوی معضلات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گرانتری را بگیرد.
دانشمندانی که طی یک دهه گذشته با مرکز الگو همکاری کردند بیشترین وقت و کار خود را روی تدارکات مفهومی به خصوص در بخش افق و آرمانها گذاشتند تا زیربنا و بستر کار برای سایر مسائل به خوبی پی ریزی شود.
* ماهیت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چیست؟ آیا الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، یک کلان نظریه است یا یک سند راهبردی و یا صرفا یک گفتمان فراگیر اجتماعی؟
سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت همه موارد مورد اشاره هست و در عین حال هیچ کدام از اینها به تنهایی نیست به بیان دیگر این سند در هر یک از سه فرض سوال شما، نشانه هایی را در خود دارد.
*نسبت این الگو با تمدن نوین اسلامی چیست؟
تمدن مقوله ای نظری نیست ، بلکه حقیقتی است که جامه عمل پوشیده و سالها و سده ها در جامعه خودنمایی کرده است. تا مادامی که سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت جامع عمل نپوشد و مردم و مسوولان جزییات آن را در زندگی روزمره خود زندگی نکرده باشند، نمی توان از این سند انتظار تمدن سازی داشت.
*مبانی معرفت شناختی در سند الگو چگونه تبیین شده است؟
مبانی اصولی معرفت شناسی در سند الگو از قرآن کریم و روایت‌های اهل بیت و سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام استخراج شد، همچنین اندیشه و دیدگاه های دو مرجع عالیقدر شیعه یعنی امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری به عنوان منبع مهمی برای اساتید و اندیشمندان مرکز الگوی اسلامی ایرانی ملاک عمل قرار گرفت و بخش های مبانی، آرمان ها، افق، رسالت و تدابیر مبتنی بر مجموع همه این ها به بحث و تبادل نظر گذاشته شد. از آن گذشته تلاش اندیشمندان مرکز الگو معطوف جامعیت و گستردگی جامعه ایرانی بود و سیاست ها و تدابیر در اندیشکده خانواده و سایر اندیشکده های مرکز الگو ، طوری به کار بسته شد که کاربردی و قابل آمدنِ به بطن زندگی مردم باشند.
مرکز الگو برای ارائه مفاهیم مندرج در سند الگو از اندیشه ناب اسلامی و دیدگاه های بنیانگذار جمهوری اسلامی و رهبر انقلاب اسلامی استفاده کرد. اندیشمندان این مرکز با توجه به گستردگی و جامعیت مفاهیم فقهی و قرآنی از یک سو و آگاهی از کم توجهی عموم مردم به تفسیر و تدبر در قرآن و روایات اهل بیت به مفهوم سازی در حوزه‌های مختلف از جمله حوزه‌های اقتصادی، کشاورزی، محیط زیست، خانواده و سایر بخش‌ها پرداختند.
*رویکرد سند الگو، ملی سرزمینی است یا امتی تمدنی؟
سند الگو باید در همه ابعاد زندگی به صورت ملی سرزمینی در بطن زندگی مردم تجربه شود، در این صورت شک ندارم بعد از نیم قرن اجرای اصولی از سوی کشورهای اسلامی و جهان اسلام مورد استقبال قرار می گیرد و شمولیت آن امتی تمدنی می‌شود.
*با توجه به انبوه اسناد راهبردی و سیاستی فراوان موجود در کشور، چه ضرورتی به نوشتن سندی دیگر مانند سند الگو وجود داشت؟
سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نمی تواند یکی از اسناد راهبردی و سیاستی اجرا نشده باشد، چون قرار است از سوی عالی ترین شخصیت سیاسی و مذهبی کشور ابلاغ شود. به عبارت دیگر وجود یک شخصیت ناظر قوی در کنار برنامه ریزی دقیق و سازمان یافته موجب سر و سامان یافتن سند الگو در اجرا و جلوگیری از مبتلا شدن این سند به سرنوشت سایر اسناد راهبردی و مادر می شود.
علاوه بر آن این سند با این گستردگی و عمق تقریبا برای اولین بار است که طی چهار دهه گذشته به دست نخبگان و اندیشمندان حوزه و دانشگاه به صورت مشترک نوشته و به بحث گذاشته شد. بنابراین بانک نخبگانی مستتر در سند الگو ، خود مزید علت برای مثمر ثمر و کاربردی بودن این سند از حیث تهیه و تدارک کار است.
در مرحله اجرا نیز نیازمند کاردانی و باور متولیان و مجریان در قوای سه گانه و دستگاه های حاکمیتی هستیم و یقین دارم اگر تدابیر و سیاست های این سند با کاردانی و ژرف اندیشی اصولی توسط متولیان حکومت و جامعه هدف یعنی آحاد مردم به اجرا درآید. شرایط جاری به سمت شرایط مطلوب تغییر وضعیت می دهد و مسوولان و مردم نتیجه باورها و اعتقادات شان را در قالب سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به چشم خواهند دید.
* جایگاه مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در ساختار مدیریتی کشور کجاست؟
جایگاه مرکز الگو بهترین جایگاهی است که می توانست باشد به عبارت روشن تر این مرکز هرگز نمی توانست ذیل یک قوه یا کلان دستگاه قرار بگیرد، بلکه می بایست به عنوان مرکزی فراقوه ای در موقعیت و جایگاهی قرار می داشت که بتواند اساتید و بزرگان حوزه و دانشگاه را به عنوان ذخائر نخبگانی کشور مجتمع کند که به تدبیر درست مقام معظم رهبری این اتفاق افتاد.
این مرکز به عنوان مرکزی ذیل دفتر مقام معظم رهبری اکنون از چنان اعتباری برخوردار است که در جای جای سند الگو و در جلسات مختلف با کارگزاران نظام از صدر تا ذیل به خوبی هویت مستقل و موثر خود را نشان داده است.
سند الگو اما در مرحله اجرا باید به دست مدیران و کارگزارانی سپرده شود که با اعتقاد به آن اجزای سند را تمام و کمال عملیاتی کنند.
*ضمانت اجرای سند الگو را چگونه تصور می کنید؟
با وجودی که قاعده این است که دستگاه ها، سازمان ها و نهادها باید مسوولیت اجرای سند الگو را در دستگاه های متولی بر عهده بگیرند، اما در طی بیش از چهل و سه سال گذشته اثبات شده یا ناآگاهی از مسوولیت ها و قوانین یا بی اعتقادی و بی توجهی به مسوولیت‌ها همواره مانع اجرای قوانین خوب بوده است. به همین دلیل پیشنهادم این است که برای توقف تداوم این رویه معیوب، کمیته ای سیاستگذار مرکب از رییس یا معاون مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در کنار مدیر یا معاون دستگاه ها و سازمان های متولی اجرای سند الگو تشکیل شود، تا فرآیند اجرا بسته به مرتبط بودن تدابیر با نهاد یا دستگاه مربوطه، به نحوی مدیریت شود که مطمئن شویم سرنوشت سند الگو چیزی غیر از سرنوشت بی شمار قانون اجرا نشده کشور است.
* چه اقداماتی پیش بینی شده تا سند الگو به سرنوشت دیگر اسناد برنامه ای کشور دچار نشود؟
با مقدمات و تمهیدات بسیار زیادی که مبتنی بر اصول جامعه شناسی، روانشناسی و مردم شناسی، اخلاقی و معنوی است باید مقدماتی به وجود بیاید تا توجه جامعه از طریق فراخوان یا اطلاع رسانی ویژه ای به قرار گرفتن کشور در مرحله اجرای سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت جلب شود.
به نظر بنده باید از ظرفیت فضای مجازی، رسانه های دیداری و شنیداری خصوصی و دولتی، روزنامه ها و جراید و حتی از ظرفیت‌های مجازی در اختیار دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و مدارس و نهادهای مرتبط با آنها برای اطلاع رسانی واحد به جامعه استفاده شود تا نوعی بسیج ملی برای قرار گرفتن کشور در آغاز راه اجرای سند الگو شکل بگیرد.
* نقش ولی فقیه در سند الگو کجاست؟
نقش ولی فقیه به خصوص در مطلع و آغاز کار و در ادامه در مرحله اجرای سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بسیار حائز اهمیت است. بخش قابل توجه نخبگان کشور در مرکز الگو گرد آمدند و پیش نویس سند در همفکری و هم اندیشی آنان به خوبی ورزیده شد و اکنون این پیش نویس در مراحل پایانی است. بنابراین با دو بال ولی فقیه و بدنه نخبگانی کشور می توان آینده خوبی را برای سند الگو و ضمانت اجرای آن پیش بینی کرد.
*اندیشکده خانواده چه پیش بینی هایی در قالب تدابیر سند الگو دارد؟
در جلسات متعددی با همکارانم در اندیشکده خانواده، به بحث و حتی جدل برای تعریف مفاهیم و کلیات جامع برای تعیین نقشه راه مناسب برای عبور از چالش ها و بحران های اجتماعی و خانوادگی پرداختیم. نتیجه مباحثات اندیشکده در قالب تدابیر متعدد به تصویب رسیده است که می توان گفت موتور محرکه رفع چالش ها در حوزه خانواده است. حل اکثر مشکلات و چالش های خانواده به صورت درست و اصولی در این دو تدبیر مرتبط است.
در تدبیر دیگری آمده است: «تبیین، ترویج و نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی ایرانی و خانواده‌محور با تسهیل و ترغیب ازدواج پایدار و فرزندآوری و تأمین مسکن و اشتغال برای زوج‌های جوان.»
متاسفانه باید بگویم سبک زندگی غیراسلامی حاشیه های بسیار زیادی را برای جامعه و خانواده ها به وجود آورده است. مسائل بسیار زیادی در خانواده ها وجود دارد که نه تنها که جنس و کالبد ایرانی و اسلامی ندارد که متاسفانه صرفا با الگوبرداری از سبک زندگی ترویج شده در کشورهایی نظیر ترکیه و کشورهای غربی شکل گرفته است.
سبک زندگی با فرهنگ و نهادهای اصلی جامعه به خصوص خانواده، مدرسه، دانشگاه و لوازم ارتباط جمعی در ارتباط است. متأسفانه دختران و پسران حتی زنان و مردان جامعه اکثر قریب به اتفاق اطلاعات، ارزش ها و باورهایشان را از این مراجع دریافت می کنند. یافته های پژوهشی نشان می دهد عوامل مختلفی بر سبک زندگی مردم تاثیرگذار است از جمله وضعیت اقتصادی و اجتماعی، سرمایه های فرهنگی و اجتماعی، میزان دینداری و پایبندی عملی به دین.
به عنوان یک روانشناس خانواده و روانگر مسائل خانواده از نزدیک شاهدم با وجودی که تظاهر به دینداری بین افراد متاسفانه شیوع فراوانی یافته است اما در عمل افراد و خانواده هایی هستند که هیچ باور و پایبندی عملی در زندگی روزمره خود حتی در اولیه ترین مسائل دینی و اخلاقی ندارند. ماهواره و اینترنت از جمله متغییرهایی است که تاثیر به شدت موثری بر سبک زندگی مردم گذاشته است.
توکل به خدا، محبت و مهرورزی به دیگران، سلامت خانواده، تعهد به خانواده و پیشرفت جامعه را جزو اصولی می دانم که باید در اصلاح سبک زندگی خانواده ها به صورت کامل رعایت شود. در خلاء این مهم سلامت فردی، خانوادگی و اجتماعی به خطر افتاده است. معتقدم جای سبک زندگی و تربیت معنوی در سند الگو خالی است در حالی که تربیت معنوی در جوامعِ بهداشتی دنیا بُعد چهارم سلامتی و تندرستی است.
با وجود بستر فرهنگی، تمدنی و دینی بسیار غنی فاقد زندگی معنوی مشخص و ترسیم شده ای هستیم. تربیت معنوی اعضای خانواده ها را در برابر فشارها و وسوسه های مخرب عوامل آسیب رسان به خصوص برنامه های ماهواره ای، اینترنتی و تلویزیونی مصون نگه می دارد.
به نظر بنده از مهم ترین ویژگی های سبک زندگی معنوی، خانواده محوری است که شامل الگوهای فردی و اجتماعی در ابعاد اعتقادی، رفتاری و اخلاقی است و هدفی جز رساندن انسان به کمال متعالی ندارد. شروع سبک زندگی معنوی با ازدواج پایدار، بنیان گذاشته می شود که البته به دلیل چالش های اقتصادی و فرهنگی زیاد، سن ازدواج به شدت افزایش یافته است. این مسئله موجب شیوع اندک ازدواج های سفید و غیرمسوولانه بین جوانان شده است.
برای حل این معضل باید شرایط ازدواج پایدار را از طریق فرهنگی سازی اصولی به وجود آورد. به جای بسیاری از برنامه های تلویزیونی صدا و سیما که بینندگان بسیار محدودی دارد، باید از طریق برنامه سازان بسیار متبحر و کار بلد و آموزش های غیرمستقیم به ترویج ازدواج پایدار و آگاهی بخشی ویژگی های این سبک زندگی پرداخت.
پیش بینی امکانات و تسهیلات مادی جهت آماده کردن جوانان برای ازدواج مرحله بعد از نهادینه شدن فرهنگ ازدواج پایدار است.
* الزامات اجرای این تدابیر چیست و توسعه و شکوفایی این تدبیر حدودا به چه میزان سرمایه داخلی یا خارجی نیاز دارد؟
کشورمان، فقیر نیست. سرمایه های مادی و معنوی بسیاری داریم، اما مشکل این است که همت برخی مسوولان و دولتمردان مان بسیار کم است. اگر اولویت ها به صورت واقعی و دلسوزانه از سوی مسوولان شمارش شود به یقین و از مهمترین اولویت های کشور وضعیت نابهنجار و نابسامان فرهنگی جوانان کشور از جمله ازدواج سفید یا به عبارت بهتر «جهنم سیاه» است.
به دلیل اقتضاء شغلم ۱۰ سال است که نسبت به عوارض روانی، فرهنگی، خانوادگی و اجتماعی این نوع باصطلاح ازدواج ها هشدار داده ام. کوچک ترین اشاره ای نه در فرهنگ ایرانی و نه در فرهنگ اسلامی به این سبک ازدواج نشده، اما شاهد شیوع نسبی آن بین برخی دختران و پسران جامعه هستیم. اگر چه میزان این شیوع محدود است اما برای جامعه اسلامی ما همین میزان نیز بسیار زشت و ناپسند است.
باید اصلی ترین عامل و پادتن برای بهبودی وضعیت روانی، خانوادگی و اجتماعی کشور را در برنامه های راهبردی کشور مورد توجه جدی قرار دهیم.
* آیا اولویت دادن و اجرایی کردن این تدبیر، اطمینان‌بخش است که به نتیجه مطلوب برسد؟
۵۰ سال است که رشته مشاوره خانواده را به نظام آموزش عالی کشور و دانشگاه خوارزمی وارد کردم و خانواده های زیادی را چه مستقیما و چه از طریق دانشجویانم که بعدها برای خود مشاوران متبحری شدند، درمان کردم. با این حجم متراکم تجربه باید بگویم برای اثربخشی در این حوزه باید کار فرهنگی کرد و اصلا اصلی ترین اولویت مسوولان کشور باید کار فرهنگی باشد. مناسب ترین روش در کار فرهنگی روش غیرمستقیم است که تاثیر به مراتب بیشتری نسبت به روش مستقیم دارد. البته که باید زشتی و مذموم بودن ازدواج سفید در جامعه نشر داده شود و این نمی شود مگر از طریق برنامه های علمی و سریالهای تلویزیونی پر محتوا.
سند الگو در تدبیر دیگری بر بالندگیِ جایگاه و شان حقوق اجتماعی زنان، فراهم ساختن اعتلای منزلت و حقوق زنان و ارتقای جایگاه اجتماعی و فرصت های عادلانه برای آنان و حمایت از نقش مقدس مادری تاکید دارد.
هر نوع پیشرفت و توسعه اقتصادی افراد جامعه ایرانی باید با توجه به اثرات اجتماعی و فرهنگی انجام شود. زنان در دوره انقلاب اسلامی نقش بسیار مهم و پررنگی در تمامی ابعاد اجتماعی و خانوادگی عهده دار شدند. آنان در خانواده نقش کلیدی اقتصادی و تربیتی دارند. وظیفه خطیر تربیت فرزندان با مادران است و این نقش در سالهای اولیه تولد آنان بسیار حساس تر و پررنگ تر از بقیه سالهای زندگی آنان است. بنابراین به خوبی می توان نسبت به تاثیری که مادران در انتقال ارزش های اخلاقی و فرهنگی به فرزندان شان دارند، پی برد.
زنان در نقش مدیران اقتصادی خانواده به ویژه در شرایط سخت اقتصادی کشور فوق العاده نقش خلاق و جالبی دارند. به این دلیل که منابع مالی نسبتا محدود خانواده از طریق ساماندهی و اولویت بندی های مناسب مادران و با درایت و مهارتی های منحصر به فردشان، نبض خانواده را در دست می گیرند. خداوند متعال ویژگی منحصر به فردی را در وجود زنان قرار داده و آن اینکه می توانند فضای عاطفی توام با امنیتی را برای همسر و فرزندانشان به وجود بیاورند.
براساس یک عمر تجربه معتقدم بازیابی هویت زن مسلمان ایرانی با تقویت ابعاد معنوی شخصیت او شکل می گیرد و شکوفا می شود.
الگوی خانواده محور برای فعالیت های اجتماعی زنان یکی از راهکارهایی است که متناسب با نقش و اهمیت زنان در خانواده است.
مادر به عنوان اسطوره جهانی برای ما مسلمانان براساس آموزه های دینی جایگاه بسیار مقدس دارد و حرمت او در حیات و مرگش پاس داشته می شود.
مادر نخستین عامل تاثیرگذار در شکل گیری شخصیت کودک است. او می تواند جنبه های مثبت و منفی تمام مسائل را در بستر عشق، محبت، صفا و مادری در دل کودک نهادینه و پایدار کند. ویژگی منحصر فردی که جز در مادر در هیچ شخص دیگری وجود ندارد.
باید الگوهای تربیتی زیادی در اختیار زنان و مادران قرار بگیرد تا کودکان و نوجوانان با بهترین تربیت ها و ارزش های ایرانی اسلامی پرورش یابند.
زنان با گرایش و تربیت دینی به سمت عشق، امید، همبستگی، بهزیستی و تعالی سوق داده می شوند. زن، نماد مهر، محبت، عشق و ایثار و محور اصلی کانون خانواده و اجتماع است و تجلیگاه این ویژگی ها در نقش مقدس مادری است.
* پیامدهای اجرای تدابیر فوق چیست؟ چه آثاری در حوزه‌های کلان سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه خواهد داشت؟
بنده با روش هایی که آموخته ام بیش از نیم قرن است روش های مشابه را در تعامل با زنان و دختران و مادران بسیاری به کار بسته ام ، اما این کارم منحصر و محدود به توان فیزیکی و دفتر کارم بوده است. حال که پیش نویس سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در سطحی بسیار کلان و با دربرگیری بیشتر، در حال نهایی شدن است چه خوب است که نتایج علمی و تجربی دانشمندان حوزه های اجتماعی و خانواده در عمل و در سطحی به بزرگی جامعه اجرایی شود.