«سه نامزد»
(جلد اول از مجموعۀ محور مقدس)
نویسنده: دکتر علیرضا مؤذن
ناشر: کتاب نیستان، چاپ اول 1400
384 صفحه، 75000 تومان
****
«محور مقدس» مجموعه‌ای چندجلدی است که به اصول عقاید تشیع می‌پردازد. ایدۀ اصلی مجموعه این است که منظومۀ باورهای تشیع، شخص امام معصوم است و نه هیچ چیز دیگر. برای دفاع از این ایده دو کار اصلی صورت می‌گیرد: (1) ارائۀ شرح و بیانی جدید و به زبان روز از آن ایده؛ (2) پاسخ به اشکالات و شبهات جدید. دربارۀ مورد دوم، به طور ویژه، نظریات روشنفکران دینی آماج حمله قرار می‌گیرند. نویسنده هم از مباحث عقلی و استدلالی بهره گرفته و هم از آیات قرآن و روایات معصومان. البته مواجهۀ با آیات و روایات نیز استدلالی و انتقادی است. از جهت قالب ارائه نیز همۀ مطالب در شکل و شمایلی مصور، امروزی و حتی کمیک ریخته شده‌اند. برخی از مباحث هم به صورت دیالوگ و حتی مناظرۀ چندنفره هستند. کتاب‌های این مجموعه تقدم و تأخر منطقی دارند و لذا بهتر است به ترتیب خوانده شوند. با وجود این، طوری طراحی شده‌اند که هر کدام را به طور مستقل می‌توان مطالعه کرد. به‌علاوه، بخش‌های هر مجلد را نیز می‌توان جداگانه خواند و بهره برد. در کل، این مجموعه مرجعی جدید برای معلمان و مربیان تعلیمات دینی است. از طرف دیگر، وضوح، سادگی و تفصیل مطالب باعث شده که به صورت خودآموز هم بتوان از آن استفاده کرد.
***
کسی که برای اولین بار عنوان کتاب را می‌خواند یا حتی تصویر جلدش را می‌بیند، پرسشی به ذهنش خطور می‌کند؛ «سه نامزد کدامند؟» هدف کتاب نیز همین است؛ یعنی این مسئله برای خواننده تبدیل به دغدغه شود. چراکه همۀ مباحث کتاب تلاشی است برای ارئۀ پاسخی نهایی به آن سؤال اولیه و پیامدهایش. اما آن سه نامزد چه هستند؟ جواب: احکام‌محوری، اخلاق‌محوری و امام‌محوری. سؤال بعدی این است که این سه نامزد چه ارتباطی با هم دارند و اساساً نامزد چه چیزی هستند؟ ربط این سه‌تا به این موضوع اصلی برمی‌گردد که شکل درست دین‌داری چیست. آیا محور اصلی دین احکام است یا اخلاق یا امام؟
دین‌داری متعارف و سنتی احکام‌محور است؛ به این معنا که مهم‌ترین بخش دین احکامی است که هر شخص دین‌داری باید انجام دهد. بقیۀ موارد یا زمینه و مقدمۀ احکام‌اند یا بخشی از آن. بر این اساس، برای مثال، امام کسی است که معلم احکام است و وجودش برای این منظور است که بتوانیم احکام را بشناسیم و چگونگی انجام‌شان را بیاموزیم؛ همچنین، اخلاق چیزی نیست جز بخشی از احکام. در مقابلِ دین‌داری سنتی، دین‌داری مدرن و روشنفکرانۀ اخلاق‌محور قرار می‌گیرد. از این منظر، مهم‌ترین بخش دین اخلاق است و امام الگوی اخلاقی است و احکام هم باید ذیل اخلاق قرار بگیرند و اگر در تضاد با آن باشند، باید تغییرکنند تا سازگار شوند.
ولی از نظر نویسنده هر دو دیدگاه انحرافی جدی از دین‌داری حقیقی هستند. به باور نویسنده هم احکام‌محوری و هم اخلاق‌محوری، هر دو، از حیله‌های شیطان هستند. شیطان از طریق ظاهر موجه احکام و اخلاق، دینداران را می‌فریبد تا از محور مقدس آن دور شوند. به عبارت دیگر، موضع کتاب هم نقد دین‌داری سنتی است و دین‌داری مدرن. در نتیجه، نه دین‌داری سنتی درست است و نه دین‌داری مدرن. منظور از دین‌داری مدرن هم به طور مشخص آن نسخه از دین‌داری است که روشنفکران دینی در سال‌های اخیر عرضه کرده‌اند. به همین دلیل نویسنده دیدگاه‌های دکتر عبدالکریم سروش، استاد مصطفی ملکیان و استاد مجتهد شبستری را مورد نقد و ارزیابی قرار می‌دهد و در نهایت رد می‌کند. از نظر او در این نوع دین‌داری از پیشفرض‌های ضددینی استفاده شده است؛ برای نمونه می‌توان از پلورالیسم و تقدم اخلاق بر دین را نام برد.
در برابر این دیدگاه‌های انحرافی، دیدگاه درست دین‌داری حقیقی ارائه می‌شود: «دین‌داری امام‌محور». این نحوه از دین‌داری هم اقتضای عقلانیت است و هم دستور صریح وحی. به همین دلیل، اثبات این دیدگاه طول و تفصیل بسیار دارد. نویسنده هم به دلایل عقلانی متوسل می‌شود و هم به متون دینی. البته متون دینی در این زمینه یک‌دست نیستند؛ برای مثال، برخی از روایات مؤید دیدگاه اخلاق‌محوری هستند. نویسنده این روایات را نقد می‌کند و نشان می‌دهد که این نوع روایات یا جعلی هستند یا به دلیل ضعف سند نمی‌توان به آن‌ها استناد کرد. نتیجه آن‌که آیات قرآن و روایات معتبر دیدگاه امام‌محوری را اثبات می‌کنند.
این نکته هم ناگفته نماند که دیدگاه روشنفکری و اخلاق‌محوری منحصر به مقالات و کتاب‌ها نیست. این دیدگاه به عرصۀ هنر هم کشیده شده و به‌ویژه در حوزۀ سینما ارائه شده است. از این رو، نویسنده در فصل سیزدهم دو فیلم سینمایی مشهور با مضمون اخلاق‌محوری را نقد می‌کند: «کتاب قانون» و «اخلاقتو خوب کن».
مباحث کتاب بسیار مفصل است و در هر بخش توضیحات زیادی را مشاهده می‌کنیم، اما سیر مباحث یک‌نواخت نیست. سبک مباحث دائماً عوض می‌شود و همین امر باعث می‌شود خواننده کسل نشود. برای نمونه در اواخر کتاب این «اعلامیۀ پیروزی» را می‌خوانیم:
«امت مسلمان قهرمان و پیروان راستین حقیقت:
اینک و در آستانۀ پایان شورانگیز و تاریخی نخستین جلد کتاب، بدین‌وسیله، نتیجۀ رقابت بزرگ و سرنوشت‌ساز تعیین محور مقدس دین الهی را اعلام می‌کنیم:
«دین امام‌محور» با محکم‌ترین دلایل و گسترده‌ترین مستندات در کتاب و سنّت و با فاصلۀ بسیار با دو نامزد دیگر، با وجود کمتر بودن هواداران آن، برندۀ مقام رفیع «محور مقدس» دین خدا است.
روشن است که رأی و نظر شما عزیزان در این انتخاب، هیچ تأثیری نداشته است و ندارد؛ زیرا نه‌تنها تعریف دین، بلکه راه دین‌ورزی و معرفی مهم‌ترین و کلیدی‌ترین عناصر آن، تنها و تنها، به عهدۀ شخص خداوند متعال است. از سوی این ستاد، جناب «نگارنده» مأموریت دارد در جلد دوم این مجموعه، با ارائۀ دلایل گوناگون و متعدّد، به دفاع علمی از این ادعای بزرگ بپردازد.» و این بحث در جلد دوم، با عنوان «آدم خوبه»، ادامه پیدا می‌کند.