زمانی که خبر فروش یک جفت کفش استفاده شده آقای کانیه اومری وست - خواننده و نامزد پنجاه و نهمین دوره ریاست جمهوری آمریکا - را در یک حراجی به مبلغ 1.8 میلیون دلار شنیدم، پیش از فکر کردن به هر موضوعی به یاد مقاله خانم ماریا مازوکاتو (Mariana Mazzucato) استاد اقتصاد کالج دانشگاهی لندن با عنوان «سرمایه داری شکست خورده است؛ رفع مشکل با توزیع واکسن کرونا رایگان آغاز می شود» که چندماه پیش در نیویورک تایمز منتشر شده بود، افتادم.

ایشان در این مقاله ضمن انتقاد به نظام سرمایه داری، تصمیمات اتخاذ شده برای توزیع برابر واکسن کرونا را مثبت قلمداد کرده و معتقد است که دنیاگیری ویروس کرونا و عواقب ناشی از آن شامل افول اقتصاد و فجایع بهداشت و سلامت، مشکلات و ضعف نظام سرمایه داری را بیش از پیش نمایان ساخته است.

وی معتقد است که تنها راه اتمام دنیاگیری ویروس کرونا، تولید واکسن و در اختیار قرار دادن رایگان آن برای تمامی انسانها است. که برای تحقق این هدف، بخش دولتی باید اموری شامل: فرایندهای نوآورانه تولید، اعمال قیمت های منصفانه، توجه به توزیع عادلانه، کسب اطمینان از اثربخش بودن رقابت میان تولید کنندگان و حفاظت از حقوق مالکیت معنوی و استفاده از هوش جمعی برای تأثیرگذاری هرچه مثبت تر در افزایش سلامت عمومی، را مدیریت و اجرا کند. به اعتقاد خانم مازوکاتو، موارد اشاره شده هم اکنون از اهداف پروژه سازمان بهداشت جهانی با عنوان ائتلاف دسترسی به ابزارهای تکنولوژی محور مربوط به ویروس کرونا (COVID-19 Technology Access Pool (C-TAP)) است.

با وجود اهمیت تحلیل ها و علوم تخصصی، بدون آشنایی کامل با اصول علم اقتصاد و تفکر عمیق در ریشه انتقادهای صورت گرفته از نظام سرمایه داری هم می توان دریافت که چرا چنین نظامی فاقد قابلیت لازم در ایجاد بستری برابر توزیع عادلانه ثروت در بزنگاه های تاریخی است. با پاسخ به چند پرسش ساده هم می توان مقدمات یک نتیجه کلی را پدید آورد: واکنش شخصیت های برجسته و موفق از دیدگاه انباشت سرمایه، در گیر و دار بحران عدم دسترسی برابر و عادلانه به واکسن کرونا چگونه بوده است؟ آیا این اشخاص توانایی تخصیص بخشی از دارایی های چندصد میلیارد دلاری خود برای تأمین و توزیع برابر و هماهنگ واکسن را نداشته و یا تصمیمی برای انجام این وظیفه اخلاقی ندارند؟

کواکس پدید آمده است تا از بروز نابرابری در توزیع واکسن جلوگیری کند. فارغ از این موضوع که کواکس هم صرفاً فرایند توزیع را تسهیل می بخشد نه آنکه واکسن رایگان در اختیار جوامع قرار دهد با وجود این، بر اساس اطلاعات موجود در پیش‌خوان بازار واکسن کووید-19 (Covid-19 Vaccine Market Dashboard) یونیسف، مجموع پیش خرید کواکس تاکنون 3.560 میلیون دُز می باشد. از این مقدار، 720 میلیون دُز مربوط به واکسن آسترازنکا، 1 میلیارد دُز واکسن تحقیق و توسعه کواکس، 500 میلیون دُز جنسن، 1.100 میلون دُز نواوکس، 40 میلیون دُز فایزر و 200 میلیون دُز سانوفی است.

گرانترین قیمت اعلام شده برای واکسن جنسن 10 دلار است که برای 500 میلیون دُز واکسن، مجموع مبلغ 5 میلیارد دلار خواهد بود. 13.27 دلار هم قیمت واکسن آسترازنکا است که حاصل ضرب آن با مقدار پیش خرید کواکس مبلغ کل حدوداً 9.555 میلیون دلاری را می توان برای خرید این محصول تخمین زد.  گرانترین توزیع فایزر هم 19.5 دلار اعلام شده که برای 40 میلیون دُز مبلغی معادل با 780 میلیون دلار باید پرداخت شود.

هر دُز نواوکس هم 3 دلار است که برای 1.100 میلیون دُز مبلغی معادل با 3.300 میلیون دلار نیازمند پرداخت است. هر دُز واکسن سانوفی هم در بدبینانه ترین حالت ممکن مبلغی معادل با 10.50 دلار دارد که برای 200 میلیون دُز 2.100 میلیون دلار باید پرداخت شود. قیمت واکسن تحقیق و توسعه کواکس مشخص نشده است.

با این حال حتی اگر هر واکسن را حدود 10 دلار در نظر بگیریم 1 میلیارد دُز از آن بهایی معادل با 10میلیارد دلار خواهد داشت. بدون در نظر گرفتن هزینه حمل و نگهداری واکسن های اشاره شده، 25.735 میلیون دلار کل مبلغ واکسن های تعهد شده جهت توزیع توسط کواکس است که بر مبنای قیمت فروش و نه بهای تمام شده محاسبه شده است.

حالا موضوع را از این منظر بنگریم که گرانترین واکسن کرونا به ازای هر دُز مربوط به کدام شرکت است؟ گرانترین واکسن مربوط به شرکت محصولات زیستی موسسه بیجینگ است که معادل با 40 دلار و برای توزیع به کشور آرژانتین تعیین شده است. با تخصیص یک دُز به ازای هر نفر، برای جمعیت هفت میلیارد و نهصد میلیون نفری کُره زمین، در بدبینانه ترین سناریو باید مبلغی معادل با 316 میلیارد دلار پرداخت شود.

با بررسی دارایی های 10 شخصیت ثروتمند جهان می توان دریافت که این اشخاص با فروش چه درصدی از دارایی های خود می توانند یکبار به طور کامل کل جمعیت کُره زمین را واکسینه کنند. بر اساس آخرین گزارش فوربس تا پایان ماه مارس سال 2021 دارایی های 10 ثروتمند اول دنیا معادل با 1.153 میلیارد دلار تخمین زده می شود. با یک نسبت ساده می توان متوجه شد که با تنها 27.5 درصد از سرمایه 10 ثروتمند اول دنیا می توان تمامی انسانها را یکبار به طور کامل واکسینه کرد.

البته باید عنوان نمود که برخی از اشخاص فوق اقداماتی در راستای مقابله با دنیاگیری ویروس کرونا صورت داده اند. به طور مثال، آقای بیل گیتس از طریق مؤسسه خیریه خود معادل با 250 میلیون دلار کمک در نظر گرفته است. این میزان کمک بشردوستانه تنها 0.2 (دو دهم) درصد از ثروت وی تا پایان ماه مارس سال 2021 میلادی است. همچنین آقای ایلان ماسک 5 میلیون دلار بابت کمک به تحقیقات مرتبط با ویروس کرونا تخصیص داده اند. 

همانگونه که مشخص است در نظام سرمایه داری هیچ سازوکار و راهکار مدونی برای توزیع عادلانه ثروت در شرایط بحرانی در نظر گرفته نشده است تا از آن طریق بتوان از اندوخته های انباشته شده اشخاص و نهادهای مستقل یا وابسته به دولت ها، برای ایجاد برابری میان انسانها استفاده نمود. سیستم های اخذ مالیات، عایدی، جریمه و غیره در شرایط بحران اثربخشی خود را از دست می دهند. در هر حال، ادامه روند ناکارآمدی نظام سرمایه داری در توزیع برابر واکسن کرونا که چندان دور از ذهن هم نیست، می تواند دوران پساکرونا را با نقدهای جدی به عملکرد این نظام همراه کند.