در روز 31 شهريور 1359 بخش آماد و پشتیبانی نهاجا در بخش شكاري ـ بمب‌افكن 464 فروند هواپيماي اف ـ 14، اف ـ 4 و اف ـ 5 در اختيار داشته است كه حدود 357 فروند آن آماده عمليات مشروط و آمادگي كامل بوده‌اند .لازم به ذكر است كه در آمادگي مشروط هواپيما قادر به انجام همه ماموريت‌هاي خود نيست، اما آمادگي هر كدام از انواع هواپيماها در ابتداي جنگ چگونه بود؟
سرتیپ2 فنی زینلی نصر الله زینلی در میزگرد تحلیلی نقش نهاجا در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس (31 اردیبهشت 92) درباره توانایی نیروی هوایی در ابتدای جنگ می گوید:
«وضعیت جنگنده ها و سایر هواگردهای ارتش در آن زمان نسبتا مناسب بود.در اینجا من به بخشهای مختلف نیرو اشاره می کنم»
اف ـ 14
در آن زمان ما 77 فروند اف ـ 14 در اختيار داشتيم كه از اين تعداد 19 فروند در وضعیت انبار شده بود. دليل اين حجم بالاي اورهال ورود تازه اين هواپيما به ناوگان و عدم وجود کارکنان فني به تعداد كافي در پايگاه‌ها بود. 58 فروند (75/2 درصد) در اختيار پايگاه‌ها بودند كه از اين تعداد ، 22 فروند داراي آمادگي كامل و مشروط بودند. به عبارت ديگر 36/2 درصد از كل هواپيماهاي اف ـ 14 روز اول جنگ قادر به انجام عمليات بودند، اگرچه رقم هواپيماهاي منتظر تعميرات و منتظر قطعه در پايگاه‌هاي اصفهان و شيراز بالا بود، اما با توجه به خروج آمريكايي‌ها از ايران، وقايع پس از انقلاب و تعمير و نگهداري سنگين، رقم قابل قبولي بود.
اف ـ 4
در ابتداي جنگ كشور 199 فانتوم از انواع اي، دي و آر داشته است كه 28 فروند آن در وضعيت اورهال بودند و 24 فروند در وضعيت تعمير قرار داشتند، اگرچه در بخش اف ـ 4 نيز با توجه به شرايط پس از انقلاب با توجه به تخصص بالاي نفرات فني و لجستيك كارنامه آمادگي فانتوم‌ها خوب بوده، اما درصد بالاتر از استاندارد تعميري و اورهال هواپيماها به عدم پرواز به اندازه كافي و كاهش توجهات بازمي‌گشت. از مجموع هواپيماهاي تحويلي به پايگاه‌ها 77/8 درصد در وضعيت آمادگي كامل و 4/7 درصد در وضعيت آمادگي مشروط بودند. يعني حدود 141 فروند فانتوم قادر به انجام ماموريت بوده‌اند.
اف ـ 5
در انواع هواپیماهای اف ـ 5 وضعيت آمادگی از ساير هواپيماها بسيار بهتر بود. از 188 هواپيماي اف ـ 5، 96/6 درصد در اختيار پايگاه‌ها بود (182 فروند) كه از اين تعداد 160 فروند داراي آمادگی پرواز (130 فروند آمادگی پروازکامل30 فروند داراي آمادگي مشروط) بوده است.به عبارت دیگر میزان امادگی رزمی و عملیاتی هواپیماهای اف _5 به میزان قابل قبول حدود 88 درصد بوده است.
جمع شكاري بمب افکنهای كشور
در 31 شهريور از 464 شكاري و بمب‌افكن كشور 11/7 درصد دپو (در اختيار نيروها نبودند) و88/3 درصد (حدود 400 فروند) در اختيار پايگاه‌ها قرار داشت. به عبارتي حدود 308 هواپيماي جنگي كشور قادر به انجام همه نوع عمليات بودند.
آمارهای سرتیپ خلبان مسبوق از خلبانان اف 14 و محقق دانشگاههای جنگ اندکی متفاوت با این آمار است.او تعداد اف 14 ها را همان 77 فروند می داند اما اف-4 و اف-5 را به ترتیب 196 و 176 فروند ذکر می کند که از این تعداد 368 هواپیما قادر به عملیات کامل یا مشروط بودند. دلیل این تفاوت آمار در توانایی هواپیماها می تواند در تعریف متفاوت بخش لجستیک با سایر بخشها باشد.
هواپيماهاي پهن‌پيكر نهاجا
از یازده فروند بویینگ747 نيرو، شش فروند در دپو و چهار فروند آماده عمليات مشروط بودند (در آن سال‌ها توان اورهال هواپيماهاي بوئينگ به‌طور مناسب در داخل کشور فراهم نبود) اما وضعيت 707 ها بهتر بود. از چهارده فروند 707، دو فروند در دپو و بقيه در مراحل مختلف آمادگي قرار داشتند. از 41 فروند سي 130 نيز 31 درصد در اورهال و 69 درصد تحويلي به پايگاه‌ها بوده ا ست. اف ـ 27ها نيز از نوزده فروند، هفده فروند دراختیار يگان‌ها بودند.
لازم به ذكر است كه به جز هواپيماهاي دپو شده كه مشكلات اساسي برای تعمیر دارند، در بخش هواپيماهایی که در اختيار پايگاه‌هاي شكاري بودند تا شش¬درصد اجازه داشتند غيرعملياتي باشند. درصد كمتر از اين رقم عملكرد خوب آماد و پشتیبانی پايگاه را نشان مي‌دهد و درصد بيشتر از آن، مشكلات اين بخش و ساير بخشها را به مقامات يادآوري مي‌كند.
استانداردها مي‌گويند كه يك پايگاه بايد در هر زمان حداقل 70 درصد هواپيماهاي آماده عمليات داشته باشد كه 60 درصد آن داراي قدرت عملياتي كامل (انجام هر ماموريتي با هر نوع مهمات پيش‌بيني شده براي هواپيما) باشد. ساير هواپيماها،می توانند در وضعیت سانحه‌ديده، منتظر قطعه و دپوشده باشند.
آمارهاي امير نمكي درباره آمادگي تجهیزات و نيروها در روز اول جنگ
به گفته امير نمكي از پژوهشگران باسابقه نهاجا، آن روز پايگاه يكم شكاري مهرآباد 72 شكاري داشته كه 52 فروند آن قابل بهره‌برداري بوده است (اعم از شناسايي اف ـ 4 و اف ـ 5 و جنگنده اف ـ 4 و اف ـ 5) تبريز نيز 84 فروند هواپيما داشته كه 68 فروند آن آماده بودند (همه اف ـ 5).
در همدان نيز 75 فروند فانتوم بوده كه 52 فروند آن آماده بوده‌اند. دزفول 77 فروند اف ـ 5 داشته كه 58 فروند آن آماده بوده است. بوشهر 48 فروند فانتوم داشته كه 42 فروند آن آماده بودند.(کتاب تاریخ نبردهای هوایی این رقم را 32 فروند می داند) شيراز 15 فروند تامكت داشته كه دوازدهفروند آن آماده بوده است. اصفهان نيز 61 فروند هواپيما داشته كه سی فروند آن آماده بوده‌اند، در بندرعباس نيز از 26 فروند هواپيما 22 فروند آماده انجام هرگونه عملیات بودند.
تعداد خلبانان آماده
«در روز اول جنگ به جز مهرآباد كه تعداد كمي خلبان آماده پرواز (27 نفر) در اختيار داشته، ساير پايگاه‌ها از آمادگي نسبتا مناسبي برخوردار بودند.البته ریزشهای نامطلوب اوایل انقلاب و اتفاقات کودتای نقاب بخش بزرگی از نیروهای فنی و خلبان را از بدنه نیروی هوایی خارج کرده بود. پايگاه تبريز كه از هواپيماهاي تك‌سرنشين بهره مي‌برد، 88 خلبان، پايگاه همدان 63 خلبان ¬کابین¬جلو و 53 خلبان¬کابین عقب، پايگاه دزفول (تك خلبان) 63 خلبان، پايگاه بوشهر 37 كابين جلو و 43 كابين عقب، شيراز پانزده كابين جلو و سیزده خلبان كابين عقب و پايگاه اصفهان از 35 خلبان كابين جلو و سیزده خلبان كابين عقب برخوردار بود."
مطابق اين آمارها كه به فرماندهي نيرو مخابره شده 336 هواپيما آماده عمليات بوده‌اند كه به نظر مي‌رسد آمار مربوط به امير زينلي كه ازمتخصصین باسابقه بخش آماد و پشتیبانی نيروي هوايي بوده است به دلايل فني صحيح‌تر است. در آن روز باوجود اینکه 450 خلبان جنگنده كشور در آمادگي كامل به سر مي‌بردند به اعتقاد کارشناسان نهاجا این رقم از استانداردعملیاتی (حدود 600 خلبان ) کمتر بود.
توان هوايي ايران قبل از آغاز جنگ
افسران خلبان نيروي هوايي درپی آن بودند كه با استفاده از اين نيروي قدرتمند و آماده ، مانع پيشروي دشمن شوند. البته در شهريور 59 نيروي هوايي از بخش بزرگي از مزيت‌هاي خود محروم بود، اما اين به معناي يأس و نااميدي در اين نيرو نبود، بلکه بالعكس خلبانان جوان (عمدتاً ستوان و سروان) اين نيرو آماده بودند كه هر عمليات هرچند سخت و بدون بازگشت را انجام دهند. شايد بتوان گفت بار اصلي مقابله با نيروي اهريمنی زرهي دشمن، ناوگان هوایی فانتوم و تايگر(اف-4 و اف- 5) بودند. نفرات فني پايگاه‌ها با آماده كردن انبوهي از بمب‌هاي ¬ام.کی-82 و ام.کی-83 و ام.کی-84 و موشك‌هاي ماوريك، بمب افکن‌ها را به شدت مسلح مي‌كردند. آماده‌سازي موشك‌هاي مرگبار اسپارو و سايدوايندر نيز در اين روزها به سرعت ادامه يافت. فانتوم‌ها مجبور بودند از هم‌اكنون به فكر نبردهاي هوايي نيز باشند.
ناوگان عظيم اف-14 هنوز كاملاً آماده نبرد نبود و اف ـ 5ها نيز که مأموریت اصلی-آنها پشتیبانی نزدیک هوایی و بمباران فواصل کم بود در برابر جنگنده‌هاي رهگير قدرتمند ميگ-23 به علت نبود موشکهای راداری شانس چنداني نداشتند. آن¬گونه که برخی مورخین خارجی عنوان می¬کنند، مشكل ديگر از كار انداخته شدن رمزهاي اصلي دپوهاي عظيم مهمات و موشك‌ها بود. مهمات و موشك‌هاي نيروي هوايي به اندازه‌اي بود كه اين نيرو مي‌توانست در نبردهاي حتي شش ماهه بدون اتكا به قدرت خارجي به دفع دشمن بپردازد، اما اين انبارهاي عظيم با سامانه رايانه‌اي با عنوان «ثبت صلح» مراقبت مي‌شد كه آمريكايي‌ها كليه كدهاي آن را با خود برده بودند و در چنين شرايطي تنها چند گردان اف ـ 4 در شرايط كامل آمادگي به سر مي‌بردند.
اما فانتوم های شناسایی دراين روزها بيشترين فعاليت را داشتند. خلبانهای اين نيرو (گردان شناسايي 11) كه در پايگاه آمريكايي «شاو» بهترين آموزش‌ها را ديده بودند سوار بر مركبي بدون اسلحه از نيروهاي دشمن بهترين عكس‌ها را تهيه كرده و در اختيار فرماندهي مي‌گذاشتند، اين عكس‌ها نشان مي‌داد كه حمله عراق به ايران قطعي است.