اجازه دهید کمی شفاف و به دور از هیاهوها و غوغاهای سیاسی و احساسی، نگاهی کنیم بر آینده مجلس شورای اسلامی دوره یازدهم! مجلسی که یک دستی نسبتاً خوبی در دیدگاه‌ها و انگیزه‌های خدمتی – حداقل در بیان – نمایندگانش وجود دارد.
اما این عزیزان باید بدانند مادامی‌که زیرساخت‌های اصلی تصمیم سازی و تصمیم‌گیری در قوه مقننه – که ریشه حداقل 50 ساله دارد- اصلاح نشوند، هیچ‌یک از منویات و خواسته‌ها و آرزوهای زیبایشان قابلیت محقق شدن نخواهند داشت! چرا که نه تنها امروز بلکه در طول 50 سال گذشته؛ به لحاظ ساختاری و فرایندی مجلسی داشته و داریم با سیستمی عوامانه، بسیار شکننده و غیر قابل اتکا، ژله‌ای ، لغزان و تولید کننده فساد در حوزه قانون‌گذاری و نظارت کشور؛ که خروجی‌های سیستمی آن چیزی به جز ناکارآمدی و یا فساد نخواهد بود!
لذا ضمن تبریک به هیئت رئیسه محترم مجلس شورای اسلامی و آحاد نمایندگان محترم دوره یازدهم - که بسیاری از ایشان از اشخاصی انقلابی و خوش سابقه هستند - برای دستیابی به فرصتی که خداوند حکیم برای خدمتگزاری به مردم با وفای ایران اسلامی و در این شرائط سخت به ایشان عطا فرموده است؛ ایشان را به این راهبرد اساسی متذکر می‌شوم؛ «ابتدا باید مجلس را از درون تقویت کنید، آسیب زدایی کنید»؛ و سپس با اسب زین کرده به مصاف مشکلات و ابر چالش‌های کشور و انقلاب بروید. پس از کسب اطمینان از وجود سیستمی کارآمد برای سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی عالمانه و عملیاتی؛ و ایجاد سیستمی برای تبدیل آن سیاست‌ها و برنامه‌ها، به بودجه و اجرا؛ آن وقت می‌توان امید هوشمندانه برای تحقق اهداف کلان جمهوری اسلامی ایران و گام دوم انقلاب را داشت.
می‌فرمایید؛ چرا؟ پس با هم متن حاضر را به دقت مطالعه و مرور نماییم.
اول باید بگویم که به لحاظ روش شناسی تحقیق، چنین عمل شده که ابتدا رسالت و نقش مجلس شورای اسلامی در پازل کلان نظام بر اساس قانون اساسی مشخص گردیده و سپس آسیب‌شناسی ساختارها و فرایندهای آن صورت گرفته و نهایتاً راهکارهای میان مدت و کوتاه مدت برای حل آسیب‌های مطروحه ارائه شده است.
دوم اینکه در این مقاله به صورت تیتروار و بسیار اجمال مطالب بیان می‌شود.
سوم اینکه در صورت پذیرش کلیات این آسیب‌شناسی؛ ضرورت خواهد داشت تا تحقیقات آسیب‌شناسی به صورت عمیق‌تر و گسترده‌تر در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار گیرد و راهکارهای پیشنهاد شده و یا پیشنهادهای جدید، به صورت دقیق و عملیاتی تبیین شوند.
رسالت و نقش مجلس در پازل کلان نظام (بر اساس قانون اساسی)
رسالت و نقش مجلس شورای اسلامی بر اساس قانون اساسی مصوب آن، به شرح موارد زیر است. (در کنار هر یک از موضوعات، شماره اصول مربوطه در قانون اساسی بیان شده است)
- اعمال قوه مقننه و قانون‌گذاری (اصول 7/57/58/59/72/73/74/75/102)
- برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی کلان کشور (اصول 52/71)
- ساختار سازی و کنترل ساختارها، سازمان‌ها و فرآیندها (اصول 85/138)
- کنترل تمامی ارتباطات و روابط بیرونی کشور (اصول 77/80/125)
- تغییر در خطوط مرزی (اصل 78)
- نظارت بر اجرای قانون در سایر قوا (اصول 122/134/137/140)
- کنترل همه درآمدها و هزینه‌های کشور (اصل 55)
- نظارت و کنترل‌های مالی و برنامه‌ای (اصل 80)
- ابزارهای نظارتی
- دیوان محاسبات (اصول 54/55)
- تفریغ بودجه (اصل 55)
- تحقیق و تفحص (اصل 76)
- سؤال از رئیس جمهور و وزراء (اصول 88/123)
- استیضاح هیئت وزیران، وزراء و رئیس جمهور (اصول 89/123)
آسیب‌شناسی ساختارها و فرایندهای مجلس
بر اساس مطالعاتی که صورت پذیرفته است، آسیب‌های ساختاری و فرایندی ذیل‌الذکر در مجلس شورای اسلامی وجود دارند. البته به طور جدی به این نکته توجه نمایید که آسیب‌هایی که بیان می‌شود؛ فقط مربوط به این دوره مجلس و اشخاص تشکیل دهنده آن نیست؛ و به نظام قانون‌گذاری کشور در 50 سال گذشته مربوط است؛ نه فقط دوره یازدهم مجلس!
- هیچ رابطه معناداری میان چشم‌انداز، برنامه‌های پنج‌ساله و سالانه و بودجه‌های سنواتی وجود ندارد.
- مکانیزم مصوبی برای کنترل اعمال سیاست‌های کلی نظام در قوانین مصوب وجود ندارد.
- مجلسی که برنامه همه را تصویب می‌کند، خودش فاقد برنامه است؛ فلذا مجلس برخوردی منفعلانه دارد.
- مجلس صحن محور است نه کمیسیون محور؛ جو سالاری، قبیله سالاری و باندبازی حاکم است؛ نه تخصص گرایی، جامع‌نگری
- نمایندگان برای صحن معرفی می‌شوند نه برای کمیسیون‌ها؛ و در نتیجه کمیسیون‌ها فاقد صلاحیت و کارآمدی شده‌اند
- کمیسیون‌های مجلس فاقد برنامه، اعضای با صلاحیت و قدرت برنامه‌ریزی و نظارت هستند
- فرایندهای تصویب قوانین در مجلس عوامانه، فسادزا و قبیله سالارانه است؛ نه عالمانه
- کمیسیون‌ها فاقد رأی طلایی در صحن و کمیسیون تلفیق هستند.
- صحن مجلس فاقد نگاه تخصصی و فاقد صلاحیت اظهار نظر در موضوعات است
- نمایندگان بودجه شرکت‌های دولتی را بررسی نمی‌کنند! (59% بودجه)
- در کمیسیون‌ها و صحن
- عدم توجه به اهداف / شاخص‌ها / نرم‌های چشم‌انداز
- عدم توجه به برنامه پنج‌ساله (جامعیت / مانعیت)
- عدم توجه به سیاست‌های کلی نظام
- عدم توجه به تقسیم‌کار / هم‌افزایی / عدم موازی کاری دستگاه‌ها
- در صحن
- عدم توجه به تصمیمات تخصصی کمیسیون (با فرض صلاحیت‌دار شدن کمیسیون‌ها)
- اقلیت متخصصان موضوع مربوطه و اکثریت لابی‌ها و باندها (17 نفر در برابر 290 نفر)
- حاکمیت لابی‌گری – نفی تخصص
- اکثر نمایندگان مجلس فاقد صلاحیت‌های حداقلی برای تصویب قوانین هستند؛ مثلاً وقتی قانون چک با همه پیچیدگی‌های فنی بررسی می‌شود؛ چند درصد نمایندگان صلاحیت اظهار نظر دارند؟ چه در کمیسیون و چه در صحن! در حوزه نظارت بر دستگاه‌ها نیز چنین است.
هشدار دلسوزانه
با تغییر اشخاص درون مجلس نمی‌توان از آن انتظار صلاح و اصلاح داشته باشیم! مگر آن‌که نمایندگان منتخب؛ اولین کارشان اصلاح ساختار و فرآیندهای مجلس باشد.
راهکارهای میان مدت حل آسیب‌های مطروحه
- اصلاح قانون اساسی
- طراحی قوه مقننه کشور بر اساس دو مجلسی (نمایندگان و سنا)
مجلس سنا با تجمیع مجمع تشخیص مصلحت، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی امنیت ملی، شورای عالی فضای مجازی و ... و اصلاح ترکیب آن‌ها؛ تبدیل به مجلسی تخصصی برای برنامه‌ریزی‌های کلان کشور ایجاد می‌شود و مجلس نمایندگان برای برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت و بودجه‌های سنواتی ایفاء نقش می‌نماید.
- ایجاد مکانیزم مناسب برای کنترل تطابق قوانین با سیاست‌های کلی نظام
راهکارهای کوتاه مدت حل آسیب‌های مطروحه
- اصلاح قانون آیین‌نامه داخلی مجلس
- اصلاح ساختار کمیسیون‌ها؛ برای هویت بخشی تخصصی به کمیسیون‌ها.
- اصلاح روش انتخاب اعضای کمیسیون‌ها؛ برای تخصص پایه کردن کمیسیون‌ها.
- اصلاح ساختار اداره مجلس در مواردی مانند رأی‌گیری، ارجاعات کارشناسی.
- اصلاح فرایندهای تصویب قوانین عمومی و قانون بودجه.
- اعمال رأی طلایی برای کمیسیون‌ها، در تصویب قوانین (کمیسیون محور نمودن مجلس)
- اعمال رأی طلایی برای کمیسیون تلفیق، در تصویب قانون بودجه (کمیسیون محور نمودن مجلس)
- ایجاد مکانیزم موقتی برای کنترل تطابق قوانین با سیاست‌های کلی نظام در درون مجلس
- اصلاح قانون انتخابات
- اعلام حضور برای نامزدی مجلس، حداقل یک سال قبل از انتخابات.
- اصلاح شاخص‌های نمایندگی
- امتحان از نمایندگان مجلس شورای اسلامی مانند خبرگان رهبری
- معرفی نامزدها بر اساس شاخص‌ها و کمیسیون تخصصی مشخص توسط احزاب و گروه‌های سیاسی
- احیای تحزب و تقویت احزاب
- قوت بخشی به احزاب واقعی
- حذف احزاب نمایشی و خلق‌الساعه در هنگام انتخابات
- مسئولیت دهی و مسئولیت خواهی از احزاب در انتخابات کشور
- سایر موارد
- تقویت و تثبیت نقش طرح و برنامه‌ای کلان مجلس در کشور (خروج از انفعال مجلس در تصویب بودجه‌ها)
- تبیین و تصویب برنامه بیست‌ساله و پنج‌ساله برای مجلس (برنامه محور نمودن و فعال نمودن مجلس)
- تعیین تکلیف نظام تخصیص بودجه و ابلاغ به دولت
- برقراری ارتباط نظام‌مند بین چشم‌انداز، برنامه پنج‌ساله و بودجه سنواتی
- ورود مجلس به بررسی و تصویب قانون بودجه شرکت‌های دولتی (59% بودجه)