آماده باش سرخ برای جنگل های سبز
آمارها می گویند در کشور ما سالانه به طور میانگین 15 هزار هکتار از جنگل ها از بین می رود. تا همین خرداد ماه سال جاری، جنگل ها و مراتع استان های کرمانشاه، هرمزگان، کهکیلویه و بویر احمد، خوزستان، بوشهر، تهران، فارس و ایلام بخشی از جنگل ها و مراتع طبیعی خود را به دلیل آتش سوزی از دست داده اند. استان و شهرهای گلستان، کاشان، البرز و آذربایجان شرقی هم هشدار و آماده باش حریق دریافت کرده اند. امسال به نسبت سال های گذشته میانگین بارندگی بیشتر از سال های قبل بوده اما آتش سوزی ها نسبت به مدت مشابه سال قبل 30 درصد افزایش داشته است. اما چرا؟!
ما 95 سهم، طبیعت 5 سهم
در کشور ما 95 درصد از دلایل آتش سوزی جنگل ها و مراتع، عوامل انسانی هستند. سهم طبیعت از این حریق فقط 5 درصد است. مهمترین عوامل انسانی اختلافات قومی، کشمکش های میان دامداران، کشاورزان و سهل انگاری گردشگران هستند. عوامل طبیعی هم مواردی مانند برخورد صاعقه، گدازه آتش فشانی و... است. آمارها صریح و بی پرده می گوید که اگر قرار است برای حفاظت از جنگل ها برنامه ریزی کنیم باید رفتارهای خودمان را تغییر دهیم چون مهمترین عامل حریق جنگل ها متاسفانه خود ما هستیم نه طبیعت. سال گذشته در آتش سوزی جنگل های گیلان مشخص شد، طمع یک کشاورز برای گسترش زمین های کشاورزی خودش عامل حریق بوده است. بررسی ها درباره خائیز هم می گوید که اختلاف دو دامدار در پایین دست جنگل ها، جرقه اول آتش را زده و با توجه مرتعی بودن پوشش گیاهی جنگل و صعب العبور بودن آن برای اطفای حریق، آتش به جنگل های بالادست رسیده است. شوربختانه بخشی از وسعت جنگل های این منطقه حفاظت شده در این آتش سوزی آسیب دید، آن هم بر سر هیچ و پوچ!
مجازات سخت و شفاف برای متخلفان
در کشورهای مختلف دنیا جریمه های سنگین و قوانین سخت گیرانه ای برای افرادی که به منابع طبیعی ملّی و محیط زیست آسیب بزنند وضع می شود. در برخی کشورهای جهان ارزش هر درخت بلوط تا 200هزار دلار برآورد شده است تا فکر خطا به سر کسی نزند. هر دانه بلوط بعد از 5 سال فقط 70 سانتی متر رشد می کند. بلوط ها تازه از 40 سالگی میوه می دهند یعنی به ثمر نشستن هر بلوط و قدرت او برای بقای نسل، 40 سال زمان می برد. سال 1394 در کشور ما این درخت از ریشه تا تاج مفید برای محیط زیست، 169 میلیون تومان ارزش گذاری شد که کارشناسان محیط زیست معتقدند رقم باز دارنده ای نیست و از سویی بلوط های زاگرس، راش و سرخدار هیرکانی باید ثبت و شناسنامه دار شوند تا کسی حریم آن ها را هتک نکند. شوربختانه طمع برخی کشاورزان و دامداران برای منفعت بیشتر خود و آسیبی که در این سال ها با قطع درختان و آتش سوزی حاکی از این است که قوانین و نظارت های حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی ملیّ چنان که باید کارآمد نبوده. قوانین محکم، نظارت دقیق و اخبار برخورد قاطع و جدی با متخلفان عامل مهمی در صیانت از جنگل هاست و باید شفاف سازی شود.
خطر تنگی نفس های 75 نفره
آتش سوزی جنگل ها فقط از میان رفتن پوشش گیاهی یک منطقه نیست. همزمان در هر آتش سوزی، گونه های گیاهی و جانوری با هم طعمه حریق می شوند. بعد از آتش سوزی هم حیات جانوران به دلیل از بین رفتن مأمن شان به خطر می افتد.
ناقص شدن زنجیره غذایی آن ها به مرور زنجیره غذایی انسان را هم محدود و با خطر روبه رو می کند. به اثرات اکولوژیکی نابودی جنگل ها باید از بین رفتن قارچ ها و باکتری های مفید خاک را هم افزود. عواملی که نبودشان به کاهش نفوذپذیری سطح خاک و کاهش جذب آب، تشنگی سفره های زیرزمینی و آلودگی آب های سطحی ختم می شود. خاک نفوذناپذیر توان جذب آب ندارد. بنابراین به مرور با کمترین بارندگی باید انتظار روان آب و سیل را هم داشت. بیابان زایی را هم به این موارد اضافه کنید. از بین رفتن پوشش گیاهی میزان دیاکسیدکربن هوا را افزایش و اکسیژن را کاهش می دهد. با آتش سوزی 50 هکتار از جنگل ها اکسیژن 75 نفر از بین می رود به عبارت بهتر تولید نمی شود. باید دید وقتی شش های سبز زمین می سوزد و خاکستری می شود، ما تا کی نفس خواهیم کشید؟
آتش جنگل ها در فصل زایش طبیعت
آتش سوزی های فصل بهار شاید مخرب تر از آتش سوزی تابستانه و دیگر فصل ها باشد. بهار فصل جفت گیری و زایش گونه های جانوری و تکثیر گیاهی است. بسیاری از پرندگان و جانوران زاد ولد و تخم گذاری می کنند. حیوانات با بو کشیدن خطر فرار می کنند اما در این فصل بنابه غریزه مادری برای حفاظت از فرزندانشان پای فرارشان کند می شود. تصاویر دردناک مرگ جوجه های سر از تخم درنیاورده یا جانوران تازه به دنیا آمده که توان دویدن و فرار ندارد در آتش سوزی جنگل ها، تصاویر دردناکی است. در فصل تابستان موالید به اصطلاح کمی از آب و گل درآمده اند و گاه به کمک والدین خود می توانند از مهلکه جان سالم به در و به مناطق امن تر پناه ببرند. هرچند گاه آتش چنان سریع پیش می رود که گونه های بالغ هم فرصت فرار ندارند و طعمه حریق می شوند.
باران بیشتر، علف بیشتر و آتش در کمین
امسال بارندگی ها خوب بود اما خبر آتش سوزی جنگل ها در بهار کام ما را تلخ کرد. سئوالی مهم مطرح است؛ باران یعنی افزایش منابع آب، طراوت پوشش گیاهی و سیرابی گونه های جانوری. حالا این باران چطور توانسته در آتش سوزی های اخیر به عنوان یک عامل موثر و احتمالی مطرح شود؟ «محمد درویش»، فعال محیط زیست در صفحه مجازی و شخصی خود به این سئوال پاسخ داده و راهکارهای ساده ای برای حفاظت از جنگل ها در برابر آتش سوزی ارائه کرده. او نوشته است که: برای دومین سال است که بارش ها بیشتر از میانگین 51 ساله کشور بوده و این مسئله سبب شده پوشش علفی زیادی به وجود بیاید که در کنار مزایایی که دارد اگر مدیریت نشود با آغاز فصل گرما می تواند به انبار باروتی تبدیل شود که با یک جرقه یا ته سیگار می تواند سطح بزرگی را به آتش بکشد.
رسوم خوب نه چندان دور را برگردانیم
صحبت های درویش را اگر گره بزنیم به رفتار نه چندان دور نسل های گذشته کشور و محلی های همسایه جنگلهای کشور می توان به رفتاری زیست محیطی و انسانی رسید که جنگل های ما؛ امانت های منابع طبیعی را سالم به امروز رسانده. زمان نه چندان دور مرسوم بوده است کشاورزان، دامداران و محلی ها علوفه های مورد نیاز دام را از جنگل تهیه می کردند. همچنین علوفه قسمت هایی نزدیک به جاده، مزارع، زمین های کشاورزی و دامداری شان بوده را کوتاه و حدافاصل زمین خودشان در جنگل را با سنگ حصار چینی می کردند. اگر نیاز به آتش داشتند در زمین خود دور از جنگل روشن می کردند.علف های مرز بین زمین خود و جنگل را می کندند بعد در فضایی دور از جنگل می سوزاندند و آتش را خاموش می کردند تا احتمال آتش سوزی را کم کنند. این رفتار زحمت مضاعف و بی درآمد برای آن ها بود اما با اشتیاق انجام می دادند تا بتوانند جنگل را حفظ کنند. بومیانی که معتقد بودند روزی شان به جنگل گره خورده است. حالا فقط یک و نیم میلیون نفر در کشور از جنگل های زاگرس کسب روزی می کنند. جنگل، فقط ویترینی سبز نیست، سفره ای سبز است که معیشت بومیان هم به آن گره خورده است. بومیانی که با آموزش و مهارت ورزی می توانند بهترین عوامل توسعه منابع ملی و پایش آن باشند.
جنگلی با ته سیگار دود شد، رفت هوا!
فعالان محیط زیست از جمله محمد درویش سه راهکار ساده اما موثر برای پیشگیری از حریق ارائه می کنند. اول اینکه در بسیاری از جاده ها پوشش علفی جنگل ها به کنار جاده رسیده است. بعضی رانندگان سیگاری ته سیگارشان را از ماشین بیرون می اندازند، این عادت را ترک کنند به خصوص در این محدوده. شیشه ها، بطری آب معدنی و نوشابه را طبیعت رها نکنیم این ها زیر نور آفتاب خاصیت ذره بینی پیدا می کنند و می توانند جرقه آتش را بزنند. فویل های آلومینیومی، آیینه و زرورق ساندویچ ها هم این ویژگی را دارند. علاوه بر این باید زباله هایی که در جنگل تولید کرده ایم را با خودمان ببریم. از اندوخته های چوبی منطقه یا زغال برای روشن کردن آتش استفاده نکنیم. اگر ناچار به استفاده از آتش بودیم حتما از خاموش شدن کامل آن مطمئن شویم. بعضی برای خاموش کردن آتش خاک روی آن می ریزند. اگر آب همراه دارید حتما اول آب بریزید بعد خاک. اگر آب نداریم خاک خالی بدون شاخ و برگ گیاهان بریزیم. چند دقیقه در محل صبر کنیم. از سرد و خاموش شدن آتش مطمئن شویم بعد به مسیرمان ادامه دهیم. به بچه ها اجازه ندهیم با تکه چوبی که در آتش فرو می برند بازی کنند. هنگام وزش باد سریع خاک روی آتش بریزیم. اگر همین موارد را به خوبی رعایت کنیم بخش مهمی از آتش سوزی ها رخ نمی دهد.
بومیان؛ دیده بان جنگل بانان جوان
8/8 درصد از مساحت کشور ما را جنگل ها تشکیل داده اند. می توان گفت حیات ما و ایران کاملاً به این حدود 9 درصد سبز کشور وابسته است. 91 درصد از مساحت ایران غیرجنگلی و سهم ما از پوشش گیاهی آنچنان که باید نیست. حالا فکر کنید هر سال بخشی از همین منابع طبیعی اندک با سهم 95 درصدی عوامل انسانی طعمه حریق می شود و از بین می رود. رشد گیاهان و جبران بافت از دست رفته به سرعت و سهولت ممکن نیست؛ زمان می برد. هرچند سازمان ها و گروه های مردم نهاد مدتی است دلسوزانه کار خود را آغاز کرده اند. دانه های گیاهی و نهال را به مناطقی که پوشش گیاهی آن ها در طول زمان آسیب دیده، می برند و می کارند. کار به همین جا ختم نمی شود. آن ها از این نهال ها با پوشش گیاهی و حصار چینی سنگ مراقبت می کنند. پنهان کردن جوانه تازه سبز شده یا نهال کم سن و سال آن را در برابر وزش باد و لگد شدن توسط جانوران حفظ می کند. نکته جالب این گروه ها، جوان بودن میانگین سنی فعالان است. بومیان و محلی ها هم مثل گذشته همسایه نجیب جنگل ها هستند و دیده بان بی چمشداشت و سخاوتمند این گروه ها در فواصل زمانی ای که در منطقه مستقر نیستند. کانادا، استرالیا و کشورهای اروپایی توانسته اند آتش سوزی های بسیاری را با حضور و هوشیاری بومیان و همسایگان جنگل ها مهار کنند و جنگل های خود را توسعه دهند.
چگونه آتش نشان جنگل شویم
حالا که هشدار حریق جنگل ها امسال بیشتر شده اگر جایی بودیم و متوجه آتش شدیم چه کار باید انجام دهیم؟ گام های قبل از ما را باید مسئولان بردارند. بافت علفی و پوشش خشک گیاهی جنگل ها در مناطقی کم آب، در تیررس زاویه تابش مستقیم آفتاب و محدوده های نزدیک به محل سکونت انسان و حضور گردشگران باید طبق راهنمایی کارشناسان محیط زیست تا حد امکان هرس و ساماندهی شود. از گردشگران و نیروهای داوطلب مردمی می توان برای این کار کمک گرفت. این موضوع در جنگل های که پوشش مرتعی بیشتری دارند، اهمیت دارد. در آتش سوزی خائیز آنچه تب حریق را تندتر کرد پوشش مرتعی و همین علوفه ها بود.
- بهترین و اولین کار هنگام آتش سوزی مخابره خبر آن به نهادهای مختلف است. بومی ها را خبر کنید تا با کمک هم آتش را خاموش کنید. بیل، خاک و شاخه تر درختان لوازم اولیه اطفاء هستند. اگر رودخانه، دریاچه یا تانکر و مخازن آب در آن محدوده است حتما استفاده کنید.
- باتلاق ها، سنگلاخ ها، بافت سنگی بدون گیاه در جنگل های کوهستانی، رودخانه ها و چشمه ها به خودی خود مانعی بر سرراه آتش هستند.
- اگر امکانات و نیروی انسانی مناسب و حریق در محدوده کوچکی است. در کنار گروهی که حریق را اطفاء می کنند. گروه دیگر با کندن خاک دور محدوده آتش سوزی یا چیدن سنگ و کندن علف های محدوده خطوط «آتش بُر» ایجاد کنند.
- حتما دهانتان را بپوشانید. گاز منوکسید حاصل از آتش سوزی مسموم کننده است. پارچه ای که دهانتان را با آن بسته اید مدام تر کنید. سرتان را پایین بگیرید و مستقیم به آتش نگاه نکنید.
- در قسمتی که پوشش گیاهی متراکم و بلند دارد نمانید چون در محاصره آتش خواهید بود. آتش این محدوده را رها کنید. به مناطق دیگر بروید و اگر می توانید حیوانات را فراری بدهید.
جمع آوری زباله های رها شده؛ بهترین کمک
بعد از آتش سوزی چه کمکی از دست ما ساخته است؟ اگر دوست دارید و می توانید به گروه های متعهد و دلسوز محیط زیست که شناخت کافی و از قبل دارید، کمک کنید. می توانید دستگاه های دمنده و اطفای حریق سبک و قابل حمل بخرید و به محیط بانان، جنگل بانی و بومیان معتمد و همسایه جنگل ها هدیه دهید تا در موقع لزوم استفاده کنند. بهترین کار خرید نهال است. یک یا چند نهال بخرید در خانه نگه داری کنید تا کمی رشد کنند و قد بکشند. هرچه نهال بزرگتر و با نشاط تر باشد، احتمال دوام آوردن و سازگاری آن با محیط پس از کاشت بیشتر می شود. یک کار کم خرج، ساده اما واقعاً مفید دیگر هم هست.
در این روزهای کرونایی با مراقبت و مراعات بهداشتی بیشتر مثل زدن ماسک، پوشیدن دستکش ضخیم و همراه داشتن 2، 3 گونی زباله های رها شده در جنگل را جمع کنید. کنده های خاکستر و آتش رها شده را با خاک بپوشانید. رفتارهای مشکوک را به نهادهای مختلف منعکس و از دور بدون اینکه دیده شوید فیلم واضح تهیه کنید تا در صورت لزوم برای شناسایی و دستگیری افرادی که با قطع یا سوزاندن درختان به جنگل آسیب می زنند، استناد و استفاده شود.