بعد از آنکه اقدام ناگهانی دولت در گران کردن بنزین خیلی از سرپرست خانواده‌ها را از نظر معیشتی شوکه کرد، بعضی از صاحبین خودروها به سوخت‌های جایگزین نظیر CNG و LPG روی آورده اند. همین عامل باعث شد سیلندرهای گازمایع (LPG) در روزهای سرد زمستانی در بسیاری از روستاها کمیاب یا حتی نایاب شود. در پی آن وزیر نفت در پاسخ به سوال خبرنگاران در تاریخ 24 آذر 1398 در مورد کمبود گاز مایع در سیستان و بلوچستان و برخی دیگر از استانها در روزهای گذشته گفت: «اکنون در تمام استان‌های کشور بیش از سال گذشته LPG توزیع میشود، بنابراین مشکل این است که این کپسول‌ها به دست مصرف کننده خانگی نمی‌رسد. پیش‌بینی ما این است که بخشی صرف سوخت خودروها به صورت غیر مجاز و خطرناک میشود و بخشی هم ممکن است قاچاق شود.»
همچنین معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری خوزستان در این خصوص گفت: «این گاز در خودروها حادثه‌آفرین بوده و از دستگاه‌های ذی‌ربط می‌خواهیم جلوی این تخلف حساس را بگیرند.» مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی مازندران نیز هفته گذشته در دیدار امام جمعه ساری گفت: «از وقتی که بنزین گران شد استفاده مردم از گاز مایع که استاندارد نیست برای خودروها بیشتر شده است.» همچنین مهناز همتی مدیرکل استاندارد استان ایلام روز یکشنبه گفت: «استفاده از گاز مایع سیلندری به عنوان سوخت خودرو کاری غیرایمن و بسیار خطرناک بوده چرا که این گاز فقط جهت سوخت لوازم خانگی گازسوز بوده و استفاده از آن به عنوان سوخت خودروهای شخصی ممنوع است.»
اما آیا واقعا سوخت LPG یک سوخت غیرایمن و خطرناک برای خودروهاست؟ بقیه کشورها از LPG چه استفاده‌هایی میکنند؟ آیا LPG در هیچ خودرویی در کشورهای پیشرفته استفاده نمی‌شود؟
گزارش زیر نشان میدهد که تمام خطرآفرینی و حوادثی که مسئولین وزارت نفت و مسئولین استانداری‌ها و سازمان استاندارد از آن حرف می‌زنند ناشی از آن است که در ایران اجازه فعالیت رسمی برای LPG سوز کردن خودروها به صورت استاندارد صادر نشده است. در کشور ما خودروسازها مجوز دوگانه سوز کردن خودرو بر مبنای LPG را ندارند و حتی امکان سوختگیری قانونی LPG نیز برای هیچ خودرویی وجود ندارد. عدم مجوزدهی به دوگانه سوز کردن این خودروها در حالی سالیانه تعداد زیادی از هموطنانمان را به کام مرگ و وقوع حوادث آتش سوزی می‌کشاند که کشور با هیچگونه کمبود منابع LPG مواجه نیست و 75 درصد از LPG تولیدی کشور صادر میشود.
یعنی از 9 میلیون تن تولید LPG ایران در هر سال 7 میلیون تن صادر میشود و البته با وقوع تحریم‌های نفتی گفته میشود که در سال 97 صادرات این ماده با مشکلاتی مواجه شده و نزدیک به 300 هزار تن از این سوخت در مشعل‌ها سوخته است. بنابراین احداث جایگاههای رسمی و استاندارد LPG و مجوزدهی دوگانه سوز کردن خودروها میتواند از هر لحاظ به نفع مردم و دولت باشد. با این حساب ایران تنها 2 میلیون تن گازمایع را در داخل کشور توزیع کرده که برآورد میشود نیمی از آن در خودروها استفاده شده است.
این در حالی است که کشور ترکیه به تنهایی 3.3 میلیون تن LPG را به دلیل ارزان‌تر بودن نسبت به بنزین در خودروها استفاده کرده و از این مقدار 3 میلیون تن را واردات کرده است. بنابراین به نظر میرسد حرف مسئولین وزارت نفت نسبت به اینکه LPG به اندازه کافی در کشور توزیع میشود یک حرف نسبی است و باید نسبت به حد بهینه مصرف آن در کشور تامل بیشتری صورت گیرد. همچنین به نظر میرسد این جمله که «LPG یک سوخت خطرناک و غیرایمن برای خودروهاست.» مبنای علمی ندارد و صرفا برای توجیه افکار عمومی برای کنترل بازار گازمایع بیان میشود که قطعا در مدیریت علمی اقتصاد انرژی کشور باعث نقصان شده و جاهای دیگری نظیر تنوع بخشی به سبد سوخت کشور موجب عقب افتادگی میشود.
استفاده از گاز مایع در خودروها در کشورهای پیشرفته، با وجود واردات این محصول
به گزارش انجمن جهانی LPG یعنی WLPGA (World Liquefied Petroleum Gas Association) در سال 2017، 25 کشور جهان LPG را در سطح قابل محاسبه در سوخت خودرو استفاده کرده اند و 83 درصد از کل سوخت اتوگاز در دنیا در این 25 کشور استفاده شده است (1). این گزارش معتقد است کل مصرف LPG دنیا در سال 2017 در حد 300 میلیون تن بوده است که از این مقدار 9 درصد یعنی 27 میلیون تن از آن در خودروها استفاده شده است.
نکته جالب توجه آن است که این سوخت در خودروهای کشورهای جهان سوم یا کشورهای غیرپیشرفته استفاده نشده است بلکه عمدتا کشورهای توسعه یافته نظیر اروپایی ها، امریکا و استرالیا مصرف کننده این سوخت در خودروها بوده اند. با توجه به آمارهای موجود، این کشورها از LPG به عنوان سوخت جایگزین بنزین و گازوییل استفاده میکنند. نمودار زیر سهم حمل و نقل از مصرف گاز مایع دنیا در سال 2017 را نشان میدهد.
بنا به گزارش 2017 انجمن جهانی LPG از جمله کشورهایی که گازمایع را در خودرو استفاده میکنند میتوان به ترکیه، کره جنوبی، لهستان، روسیه، ایتالیا، انگلستان، امریکا، استرالیا، اکراین و ... اشاره کرد. برای مثال در کشور ترکیه که با 4 میلیون و 600 هزار دستگاه خودرو LPG سوز رتبه نخست را در دنیا دارد، مقدار 37 درصد از سوخت حمل و نقل این کشور را ال پی جی تشکیل میدهد که این مقدار 76 درصد از کل ال پی جی مصرفی این کشور در تمام بخشهاست. یا در کشور لهستان 3 میلیون و 100 هزار دستگاه خودرو LPG سوز وجود دارد و بیشتر LPG این کشور عمدتا از روسیه، قزاقستان و لیتوانی وارد میشود.
شاید عدهای بر این باورند که دلیل استفاده از ال پی جی در خودرو به عنوان سوخت جایگزین در این کشورها، وجود منابع فراوان گاز مایع آنها است اما این باور همیشه درست نیست. زیرا به عنوان مثال ترکیه از جمله کشورهایی است که 75 درصد از ال پی جی مصرفی خود را از طریق واردات تأمین میکند. بنابراین استفاده از این سوخت در خودروها میتواند به دلایل دیگری باشد که تعدادی از آنها در ادامه به اختصار توضیح داده میشود.
1- خطرآفرین یا ایمن بودن خودروهای گاز مایع سوز؟
سه عامل اصلی در ایمنی LPG نقش دارند. دو عامل اول به صورت ماهوی LPG را به یک سوخت ایمن تبدیل کرده اند و عامل سوم به عنوان تاثیر انسان در استانداردسازی دوگانه سوز کردن خودرو است و مشروط می‌باشد. 1- فشار مخزن 2- محدودیت‌های انفجار و اشتعال پذیری 3- دوگانه سوز کردن ایمن به صورت کارخانهای یا در کارگاه‌های استاندارد
مقدار فشار مخازن ال پی جی که در صندوق خودروها نصب میشود 8 تا 10 بار است که بسیار کمتر از فشار مخازن خودروی سی ان جی یعنی 220 بار است. همین عامل احتمال انفجار مخازن ال پی جی در مقایسه با مخازن سی ان جی را پایین می‌آورد و به همین خاطر است که در صورت وقوع حادثه برای خودروهایی که به صورت غیراستاندارد و دستی ال پی جی سوز شدهاند آتش سوزی اتفاق می‌افتد اما انفجار اتفاق نمی‌افتد.
LPG نسبت به بیشتر سوختها محدودیت بیش تری در اشتعال پذیری دارد. حدود قابل اشتعال مخلوط LPG با هوا 4/2 % تا 6/9 % است. این بدان معنی است که وقتی غلظت LPG در هوا کمتر از حدود 4/2٪ یا بیشتر از 6/9٪ است، مخلوط آتش نمی‌گیرد (2). حتی در مقایسه اشتعال پذیری LPG با بنزین، در آزمایشات جداگانهای که توسط موسسه تحقیقاتی TNO در هلند انجام شد این نتیجه به دست آمد که وسایل نقلیه LPG سوز در هنگام تصادف، از وسایل بنزین سوز ایمن‌تر هستند(3).
اما تمام خطرآفرینی و حوادثی که مسئولین وزارت نفت، استانداری‌ها و سازمان استاندارد از آن حرف می‌زنند ناشی از آن است که در کشور ایران اجازه فعالیت رسمی برای LPG سوز کردن خودروها صادر نشده است، خودروسازی‌ها مجوز دوگانه سوز کردن خودرو بر مبنای LPG را ندارند و حتی اگر شخصی خودروی استاندارد LPG سوز را از کشورهای خارجی وارد کند امکان سوختگیری قانونی برای او وجود ندارد. این در حالی است که از 9 میلیون تن تولید LPG در هر سال 6.5 میلیون تن از آن صادر میشود و با وقوع تحریم‌های نفتی گفته میشود که در سال 97 نزدیک به 300 هزار تن از این سوخت در مشعل‌ها سوخته است.
2- آلایندگی زیست محیطی گازمایع
عمدتا در فرآوردههای پالایشگاهی گوگرد همراه مواد سنگین باقی میماند و چون گاز مایع جزو فرآوردههای سبک خروجی از برج تقطیر پالایشگاهها است، مقدار گوگرد موجود در آن بسیار کمتر از بنزین و دیزل است و البته این مقدار کم نیز در واحدهای جداگانهای به نام واحدهای مراکس پالایشگاهی کاملا قابل جداسازی است. پس در صورت استفاده از این سوخت به عنوان سوخت جایگزین در خودروها، میتوانیم بسیاری از مشکلات آلودگی کلانشهرها را نیز حل کنیم. شاید به همین دلیل است که LPG در اروپا به سوخت پاک معروف است. انگلیس به طور گسترده LPG را در ناوگان اتوبوس‌رانی خود استفاده کرده و آمریکا نیز اخیرا به جایگزین کردن سوخت اتوبوس مدارس از گازوئیل به LPG روی آورده است (4و5). میزان انتشار SO2 و CO حاصل از سوخت گاز مایع حدود 40 تا 60 درصد کمتر از بنزین است (6) . ذرات آلاینده (PM) و تولید شده از سوختن گاز مایع نسبت به بنزین به ترتیب 52% و 21% کاهش مییابد. مقدار تولید شده نیز نسبت به گازوییل 21% کاهش مییابد (7).
3- پیمایش بیشتر خودرو با سوخت LPG در مقایسه با بنزین
با توجه به آزمایشات عملی که بر روی خودروهای پراید، پژو پارس و L90 انجام شده است مشخص گردیده که میزان پیمایش خودرو با سوخت LPG، 20 درصد بیشتر از پیمایش همان خودرو با بنزین است. این مقدار ممکن است در صورت تبدیل استاندارد و کارخانهای (پایه LPG سوز) افزایش یابد. پس با این وجود تعداد دفعات سوخت گیری هنگام استفاده از LPG نسبت به بنزین کمتر است.
همچنین تعداد دفعات سوخت گیری LPG در مقایسه با CNG نیز بسیار کمتر است. با در نظر گرفتن میزان پیمایش این سوخت نسبت به بنزین و اختلاف قیمت داخلی فعلی (یارانه‌ای) گاز مایع (هر کیلو 780 تومان) و بنزین (به طور متوسط لیتری 1800 و هر کیلو 2300 تومان) به صرفه بودن استفاده از ال پی جی نسبت به بنزین کاملا مشهود است.
4- تبدیل آسان خودروی بنزین سوز به LPG سوز
چهار نوع سیستم تزریق گاز مایع به درون سیلندر وجود دارد که در دنیا به نسلهای سیستم ال پی جی معروفند. در جدیدترین نوع این سیستمها، گاز مایع به صورت مایع به داخل سیلندر پاشش میشود و از این نظر با بنزین و گازوئیل مشابهت دارد. از اینرو برای تبدیل خودروی بنزینی به ال پی جی سوز، نیاز به تغییر زیادی در موتور خودرو نیست. طی تحقیقات انجام شده، ال پی جی، هم میتواند توسط انژکتورهای سوختهایی مثل بنزین و گازوییل وارد موتور شود و هم میتواند انژکتور جداگانهای داشته باشد (8).
برخی قطعات مورد نیاز برای تبدیل موتور تک سوز به دوگانه LPG سوز، عبارتند از: مخزن ذخیره گاز مایع، پمپ سوخت ال پی جی، سنسور فشار، سنسور تعیین سطح سوخت، شیرهای برقی یا سلنوئیدی، انژکتورهای ال پی جی و ... .
تمام قطعات تبدیل خودروی تک سوز به دوگانه سوز LPG در داخل کشور موجود است و در صورت حمایت واحدهای تولیدی، قابلیت تولید انبوه آنها وجود دارد. بنابراین نیاز به واردات کیت‌های تبدیلی این سوختها از خارج از کشور نیست. پس تبدیل آن آسان و ارزان خواهد بود.
5- عدم نیاز به جایگاه مجزا برای سوختگیری
برای ایجاد جایگاه سوختگیری LPG نیاز به جایگاه مجزا و محل جداگانه نیست. برای این کار میتوان از دیسپنسرهای مشترک بنزین وگازوییل استفاده کرد. در بسیاری از کشورها ال پی جی در همان جایگاههای بنزین و دیزل و به صورت مشترک عرضه میشود. این کار فقط نیاز به یک نازل مخصوص سوختگیری گاز مایع دارد.
بنابر این با توجه به مطالب ذکر شده توجه به رسمی کردن سوخت ال پی جی در سبد سوخت کشور و ایجاد امکانات برای در دسترس قرار دادن آن ضروری به نظر میرسد؛ البته ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که LPG نباید جایگزین CNG شود بلکه استفاده از CNG با توجه به وفور منابع گازی کشور باید آنقدر مقرون به صرفه باشد که هم CNG و هم LPG جایگزین بنزین شوند و بنزین آزاد شده از این طریق به صادرات اختصاص یابد.
منابع:
1. https://www.wlpga.org/wp-content/uploads/2019/09/Autogas-Incentive-Policies-2019-1.pdf
2. https://www.drivelpg.co.uk/about-autogas/safe-easy/
3. http://www.squibbtaylor.com/uploaded/Blackmer%20Handbook.pdf
4. https://www.greencarcongress.com/lpg/
5. https://www.wlpga.org/wp-content/uploads/2017/11/LPG-for-Heavy-Duty-Engines-2017.pdf
6. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016236114007558
7. https://www.wlpga.org/wp-content/uploads/2018/09/2018-WLPGA-Guide-to-New-Autogas- Markets.pdf
8. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S235214651930239X