«سووشون آیینه روزگار»
(آشنایی با جامعه شناسی ادبی و تحلیل جامعه شناختی سووشون)
نویسنده: فاطمه سرمشقی
ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول 1397
426 صفحه 20000 تومان
****
از روزگاری که میرزا فتحعلی آخوندزاده از نقد یا آنگونه که او می خواند «کریتیکا»، سخن به میان آورد بیش از صد و پنجاه سال گذشته است. آخوندزاده چنانکه بین روشنفکران آن روزگار رسم بود، از چیزی (یا سنتی) سخن به میان آورد که در ایران سابقه نداشت، اما او دریافته بود که نقد، از جمله پشتوانه‌های مهم ترقی فرهنگ و هنر در غرب بود. اما در طول این صد و پنجاه سالی که از آن تاریخ گذشته، چه اندازه آنچه تحت عنوان نقد در ساحت هنر و ادبیات ایران ظهور و بروز داشته، در پیشرفت ادبیات موثر بوده؟ گذشته از این آیا اصلا ما صاحب یک سنت نقد ادبی برای خودمان شده‌ایم؟
باید بپذیریم که جریان نقد ادبی در ایران با وجود تک ستاره‌هایی که بعضا خودی نشان داده‌اند، دچار بحرانی جدی بوده است. نه فقط در محافل ادبی که در محیط‌های دانشگاهی نیز چنین بوده است. این در حالی است که در دو دهه گذشته منابع بسیار خوبی برای شناخت نقد و نظریه ادبی و سیر تطور تاریخی آن به فارسی ترجمه شده است. اما به فرض شناخت و یادگیری، نحوه بکارگیری درست این نظریه‌ها متناسب با فضای ادبیات خودمان نیز شرطی است بدان چندان توجه جدی نشده است و جای آن نیز در این میانه خالی بوده است. یعنی بکارگیری این آموخته‌ها در مقام عمل برای نقد و بازخوانی آثار ادبیات خودمان تا بجای خیل نقد و نظر های ذوقی که فضای ادبیات و نشریات ما را پرکرده است، بارویکردی مبتنی بر نظریه‌های ادبی خواننده نقدهایی کارآمدی باشیم که برای ادبیات مان نیز سودمند هستند؛ این کاری است که فاطمه سرمشقی در کتاب «سووشون آیینه روزگار» با موضوع قراردادن رمان معروف سووشون اثر سیمین دانشور قصد انجام آن را داشته است.
این کتاب حاصل پژوهش‌هایی است که با راهنمایی‌های استاد تقی پورنامداریان، جامه‌ی عمل پوشیده است. سرمشقی در نحوه تنظیم مطالب نیز از شیوه آکادمیک استفاده کرده است که امتیازاتی برای کتاب به همراه آورده که در دقت و کیفیت ارائه مطالب و اشاره به منابع و نحوه استفاده از آنها دیده می‌شد. مهمتر از آن اینکه اگر از رویکرد یا رویکردهایی خاص در نقد این رمان استفاده شده است، ابتدا در فصلی مجزا به شرح و تبیین آنها پرداخته شده است و پس از آشنایی و آگاهی مخاطب با این نظریه‌های ادبی که مبنای کار بوده، رمان سووشون مورد نقد و بررسی قرار گفته است. این شیوه که معمولا در پژوهش های آکادمیک مورد استفاده قرار می گیرد؛ علاوه بر ماهیت نقادانه پژوهش، بدان کیفیت آموزشی نیز می بخشد که در کتاب حاضر نیز مشخصا دیده می شود.
سرمشقی کوشیده در نقد و بررسی رمان سووشون به عنوان مهمترین رمان های ادبیات معاصر ایران، متناسب با درونمایه اجتماعی و سیاسی رمان و همچنین صدای زنانه‌‌ای که در رمان به گوش مخاطب می رسد، مناسب‌ترین رویکردها را در نقد ادبی مورد استفاده قرار دهد. او درباره نظریه‌‌ای که متناسب با مضمون رمان انتخاب کرده می نویسد: «سووشون روایتی عمیقا اجتماعی محسوب می‌شود و نقد جامعه‌شناختی نیز از شاخه‌های باسابقه و گسترده نقد است که خود بر بسیاری از شاخه‌های تازه‌تر به شیوه‌های مختلف، تاثیر نهاده است و فهم و معرفی آن ضرورتی بنیانی دارد، به ویژه بر یکی از شیوه‌های نوآیین نقد که انتظار می‌رود مخصوصا از رهگذر آن به سراغ سووشون برویم.
افزون بر درآمدی که نویسنده در زمینه چگونگی شکل گیری این پژوهش و دلایل ضرورت استفاده از نظریات ادبی در نقد و بررسی آثار نوشته شده در ادبیات معاصر ایران نوشته است، متن اصلی کتاب از چهار فصل تشکیل شده است. فصل اول به معرفی و تبیین رویکرد جامعه شناختی در نقد ادبی پرداخته شده است. در این بخش نویسنده از پیوندهای ادبیات و جامعه شروع کرده و پس به سیر تاریخی چنین رویکردی پرداخته و همچنین به گرایش‌های مختلف که در جامعه شناسی ادبیات وجود دارد پرداخته است. در فصل دوم رمان سووشون برپایه همین نظریه مورد نقد قرار گرفته است. در این بخش نویسنده رمان را از جنبه های مختلف از شخصیت گرفته تا ویژگی های زمانی و مکانی داستان مورد بررسی قرار می‌دهد. در نقد جامعه شناختی سووشون شاخص های مختلف و جنبه های متناظر آن از دل وقایع تاریخی که در بستر اجتماعی رخ داده و در تغییر و تحول رمان موثرند مورد توجه قرار می گیرد.
از آنجایی که سووشون از جمله مهمترین رمانهای نوشته شده توسط زنان نویسنده در تاریخ ادبیات ایران بوده و از منظر زمانی نیز در سیر ادبیات جدی زنانه پیشرو محسوب می شود؛ فاطمه سرمشقی بخشی از کتاب خود را به تحلیل رمان از منظری فمنیستی اختصاص داده است. بنابراین فصل سوم کتاب نیز به معرفی رویکرد فمنیستی در نقد و نظریه ادبی پرداخته شده است. در این فصل نیز ضمن شرح و تبیین رویکرد فمنیستی به انواع گرایش آن پرداخته شده است و نهایتا در فصل چهارم کتاب از همین منظر رمان مهم دانشور مورد بررسی قرار گرفته است.
سیاهه بلند و بالای منابع مورد استفاده نویسنده و همچنین خلاصه داستانِ رمان سووشون که به صورت فصل به فصل ارائه شده است، پایان بخش کتاب هستند. ارائه خلاصه داستان رمان به این شیوه، بسیار کمک حال آنهایی است که کتاب را کامل نخوانده و یا در سال‌های دور خوانده‌اند.
سخن آخر اینکه کتاب حاضر نه فقط می‌تواند مورد استفاده علاقمندان آثار سیمین دانشور و همچنین رمان سووشون قرار گیرد بلکه برای علاقمندان نقد جامعه شناختی و همچنین فمنیستی نیز منبعی قابل اعتنا محسوب می‌شود. این کتاب در عین حال می تواند نمونه‌ای باشد برای پژوهش درباره دیگر آثار مهم ادبیات معاصر ایران بر مبنای نقدی جدی و نظریه محور که باید جایگزین بخش قابل توجهی از نقد‌های ذوقی حال حاضر شود.