«مجموعه خیال»
نویسنده: علیرضا ذکاوتی قراگزلو
ناشر: نشرنو، چاپ اول 1396
900 صفحه، 94000 تومان
****
کم نیستند کسانی که از میان آثار هنری و یا ادبی ، آنهایی را می پسندند که به‌جای بیان مستقیم حرفهای هنرمند یا نویسنده آنها را به لایه های درونی اثر برده و باواسطه قراردادن عناصری دیگر به انتقال غیر مستقیم معنا می‌پردازند. چنین تلاش هایی البته تمهیدی است هنرمندانه برای غنا بخشیدن به اثری که دشواری های خودش را نیز دارد؛ چه برای خالق اثر و چه برای مخاطب که جدای از درک زیبایی اثر مهمترین دغدغه‌اش فهم محتوای آن است.
در میان سبک های مختلف شعر فارسی، سبک هندی است که آگاهانه یا ناخود آگاه از چنین ویژگی‌هایی برخوردار شده است. «مجموعه خیال در سبک هندی» تالیف علیرضا ذکاوتی قراگزلو که به همت نشر نو به شکلی تقریبا نفیس منتشر شده است، کتابی است که به این سبک و مهمترین سرایندگان آن در تاریخ ادبیات ایران می پردازد.
از یک منظری کلی نگرانه گویندگان شعر فارسی را به لحاظ رویکردی که در بیان معنا و مقصود خود به کار می برند، به دو دسته می توان تقسیم کرد. نخست گروهی که صاف و مستقیم و پوست کنده معنای مورد نظر خود را به مخاطب انتقال می دهند که رودکی، فردوسی، منوچهری، فرخی، سعدی و .... در این دسته جای می گیرند. اما دسته دیگر آن شاعران هستند که به دلایل مختلف از بیان سر راست معنا و مفهوم در شعر خود پرهیز کرده و پیچ و تابی به تعبیر و مضمون داده و از این سبب درک معنا را نیاز مند دقت و غور بیشتر مخاطب ساخته اند. خاقانی، نظامی، ظهیر فاریابی، انوری، حافظ و .... از این جمله شاعران هستند. گویندگان سبک هندی در شعر فارسی نیز به تمامی در گروه دوم جای می گیرند. این ویژگی شعر آنها سوای زیبایی سخن زمینه ای را برای تحلیل های گوناگون نسبت به این اشعار فراهم می سازد. از جمله مهمترین شاخصه‌ای که در اشعار سبک هندی می‌توان یافت صفت خیال انگیزی آنهاست و بیگمان از همین روست که مولف کتاب حاضر عنوان مجموعه خیال را برای آن برگزیده است؛ عنوانی که از این جهت مناسب مجموعه حاضر به حساب می‌آید.
مولف کتاب، علیرضا ذکاوتی قراگوزلو از پژوهشگران و نویسندگان نام آشنای معاصر است که در دهه‌های گذشته آثار متعددی از او در زمینه ادبیات فارسی و عرفان اسلامی به چاپ رسیده است و در زمینه ادبیات کلاسیک فارسی و عرفان ایرانی اسلامی از جمله اساتید معتبر در این زمینه هستند.
او در این کتاب به گزینشی از میان اشعار حدود 46 شاعر سبک هندی پرداخته است. شاعرانی که در میان آنها چهره هایی در سطوح مختلف شعری دیده می شوند. اما سعی مولف بر این بوده که شاخص‌ترین اشعار این شاعران را که به زعم او مهمترین دوره غزل معروف به سبک هندی را رقم زده‌اند، پوشش دهند.
شاعرانی که از اواخر قرن نهم تا اواخر قرن دوازدهم یا اوایل قرن سیزدهم اشعارشان را پسروده اند، مقطعی که دو یا سه قرن به طول انجامیده است . مولف کتابش را با اشعار بابافغانی شیرازی آغاز می کند. نکته جالب اینکه سروده های بابافغانی شیرازی را نمی توان تمام و کمال واجد ویژگی های سبک هندی بر شمرد. اما شان نزول اشعار او در آغاز کتاب حاضر از آن روست که ذکاوتی قراگزلو معتقد است که اشعار بابافغانی شیرازی نه تنها سرچشمه سبک هندی محسوب می شوند، بلکه شعر فارسی به دست فغانی از یک بن‌بست بیرون آمده و راهی گشوده که شاعر از تکرار و تقلید به فضای آزادتری وارد شود و دریافت‌های شخصی خود را در اشعارش بازگو کند. به همین دلیل بود که شاعران کهنه‌پرست هر آنکه سعی در گشودن راهی تازه داشت به تحقیر او را «فغانیانه» می‌‌نامیدند.
مولف در مقدمه کوتاه اما سودمندش برای کتاب می نویسد: «فغانی در آغاز قرن دهم هجری ایستاده و سرچشمه سه شیوه شعری است: یکی وقوع‌گویی (یعنی بیان ساده واقعات دلدادگی، دیگر سبک مشهور به هندی و سوم جریان بازگشت ادبی. جالب اینکه جریان بازگشت، با آنکه مدعی تقلید از سعدی و حافظ است، در واقع افراط‌کاری‌های معنوی و فرسودگی‌های لفظی مرحله انحطاط سبک هندی را در سرچشمه زلال فغانی و شفایی و نظیری شسته است. نیز اگر باریک‌بینی به خرج داده شود، در اشعار خوب مشتاق و آذر و عاشق (اوایل قرن سیزدهم) ته‌مایه‌هایی از مضمون‌بندی سبک هندی و نیز اثری از شیوه وقوع‌گویی یافت می‌شود و این در مجموع یعنی بازگشت به فغانی.»
او در مقدمه خود به شکی موجز اما کار آمد، مروری دارد به چیستی، خاستگاه و جایگاه غزلیاتی که می توان آنها را در سبک هندی جای داد. همچنین از منظر مخاطب شناسی درباره این نوع اشعار می نویسد: «شعر معروف به سبک هندی، به‌ویژه غزل به آن سبک، زبانِ حال طبقات شهرنشین است و در حد ممکن شعری مردمی است که الهامات و عصیان‌ها و طغیان‌ها و اندیشه‌ها و تاثرات و تصورات و زیر و زبرهای زندگی روزمره در آن منعکس شده است. طبیعی است که نباید انتظار داشت این انعکاس همواره ساده باشد، گاه کاژ و کوژ است، اما برای کسی که با این شعر مانوس شود کاملا مفهوم است. شاعر گاه شکوه‌ها و درخواست‌های اجتماعی و سیاسی خود را به شکل درددل‌های عاشقانه مطرح می‌سازد، اما خوانندگان و شنوندگان این شعر در محافل ادبی و قهوه‌خانه‌ها و انجمن‌ها آن را در معنای درستش می‌فهمیده‌اند. توجه مجدد به شعر سبک هندی، در شصت هفتاد سال اخیر، نیز درست به دلیل محتوای غنی اجتماعی و انتقادی آن بوده است. تحولات سبک مشهور به هندی نیز دقیقا به سبب همین ارتباط تاریخی موازی تغییرات عینی و دگرگونی های اندیشگی است که در همان دوران رخ می داده است.»
گذشته از بابافغانی شیرازی، از میان شاعرانی که گزیده‌ی اشعار آنها در سبک هندی به «مجموعه خیال» راه یافته می توان به وحشی بافقی، عرفی شیرازی، فیضی دکنی، نظیری نیشابوری، سنجر کاشانی، ظهوری ترشیزی، علینقی کمره‌ای، زلالی خوانساری، صوفی مازندرانی، طالب آملی، صائب تبریزی، اشرف مازندرانی، عبدالقادر بیدل، آفرین لاهوری، حزین لاهیجی، غالب دهلوی، اقبال لاهوری، صفاء الحق همدانی و... اشاره کرد. انتخاب این شاعران بر مبنای جایگاه و اهمیت آنها در میان سرایندگان به سبک هندی صورت گرفته است و در عین حال تلاش شده نمایندگانی از گرایش های مختلف سبک هندی نیز در میان آنها باشد. براین اساس بدیهی است که سطوح اشعار گاه با یکدیگر به شکلی محسوس متفاوت باشد.
پیش از گزیده‌ی اشعار هریک از شاعران، مختصری به زندگی و آثار آنان پرداخته شده است و در عین حال سعی شده با توجه به ویژگی های اجتماعی و سیاسی پاره ای اشعار، زمینه تاریخی دوره حیات هر شاعر نیز مورد غفلت قرار نگیرد.؛ و خلاصه شرحی موجز نوشته شده تا را خواننده با زمانه و زندگی آفریننده اشعار به صورتی مقدماتی آشنا سازد.
در انتخاب اشعار نیز غزلیات هر شاعر مبنا قرار گرفته و از میان آنها آثاری انتخاب شده که هم نشان دهنده، قوت و ضعف آثار او باشد و هم اینکه بازتاب دهنده ویژگی های فنی و زبانی اشعار او و همچنین بازگو کننده، محتوا، نوع نگاه و دغدغه‌های فکری حاکم بر دیوان و یاکلیت اشعار این سراینده باشد. علی رضا ذکاوتی قراگزلو همچنین در جای جای کتاب توضیحاتی کوتاه و لازم در مورد پاره‌ای کلمات و تعبیرات نوشته که در پایان کتاب به صورت الفبایی آمده است.
سرانجام سخن اینکه کتاب «مجموعه خیال» تحفه‌ای است که هم به کار اهل فن می آید و هم خورد اهل دل است. به خصوص آنها که بخواند آشنایی جدی تری با شعر کلاسیک فارسی در سبک هندری داشته باشند، این کتاب مدخلی است بسیار مناسب.