«رمان‌نویسی در وقت اضافه»
نویسنده: محسن سلیمانی
ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول1397
2 جلد، 1169صفحه،48000 تومان
****
در دیاری که کمتر کسی به شکلی تخصصی روی یک حوزه متمرکز شده و به فعالیت می‌پردازد، محسن سلیمانی قریب به چهار دهه یعنی همه عمر فعالیت حرفه‌ای خود را پای ترجمه، پژوهش و آموزش داستان نویسی گذاشت و از این منظر به چهره‌ی صاحب اعتبار در این حوزه بدل شد. دستاورد این چهاردهه چنان پروپیمان است که پرداختن به آن مجالی فراخ می‌طلبد، نه در حد این نوشته که تنها به بهانه معرفی یکی از منحصر به فرد ترین آثار او نوشته شده است.
منظورم کتاب دوجلدی «رمان‌نویسی در وقت اضافه» است که به همت نشر علمی و فرهنگی در شکل مقبولی به بازار عرضه شده است. کتابی که از قضا برآیند همین چهاردهه فعالیت و تجربه های گوناگون سلیمانی در حوزه پژوهش و آموزش داستان نویسی بوده که حالا یکجا و از همه مهمتر خورندِ مخاطب فارسی زبان ارائه شده است. دستاورد واپسین سالهای عمر سلیمانی و حیف آنقدر زنده نماند تا به بار نشستن آن را شاهد باشد.
محسن سلیمانی آثار ارزنده بسیاری را در حوزه آموزش داستان نویسی به فارسی برگردانده است، اما همواره جای کتابهایی جامع و جدی را که حاصل اندیشه و قلم نویسندگان ایرانی باشند، در این زمینه خالی دیده بود و چنان که خود در مقدمه همین کتاب نوشته تنها «هنر رمان» اثر ناصر ایرانی را کار تالیفی مهمی در این زمینه می دانسته و سرانجام خود نیز دست به کار شده تا براساس چند دهه تجربه و اشرافی که در این مقوله بدست آورده، اثری را ارائه کند که در عین جامعیت به پرسش‌های جدی رمان‌نویسان جوان پاسخ دهد. هدف او از نوشتن «رمان‌نویسی در وقت اضافه» کمک کردن به علاقمندان داستان نویسی است و با این کتاب به نویسندگان مبتدی تجربیاتی را ارائه می کند تا اشتباهات نویسندگانی را که به طور فطری می‌نویسند، تکرار نکنند.
آشنایی او با کتابهای گوناگون این حوزه باعث شده به دور از شیوه‌های مرسوم از کلیشه ها پرهیز کرده و به طرح و آموزش مسائل کاربردی در آموزش رمان‌نویسی بپردازد. سلیمانی با اعتقاد به اینکه «کتابهای آموزش داستان‌نویسی به زبان فارسی، ضمن اینکه التقاطی از نقد داستان و آموزش داستان‌اند، اصطلاحات را به‌درستی تبیین نمی‌کنند» کوشیده با طرحی فکر شده برای ساختار کتاب روی کارکرد آموزشی مباحث متمرکز شود. او در نگارش محتوای کتاب هم از دیدگاه‌ها و تجربیات عملی چهره هایی مانند: استراتی، جیمز فری، ریموند آبستفلد، تام مونتلئون، هاوی چپمن و ... در داستان نویسی استفاده کرده و هم اینکه به طرح نظرات لیندا ادلستاین، رونالد توبیاس، ویکتوریا اشمیت، ایوان مارشال و ... پرداخته که اگر چه رسما داستان‌نویس نبوده‌اند، اما آثاری تئوریک و آموزشی را در این زمینه منتشر کرده‌اند.
این کتاب از دو جلد و 38 فصل تشکیل شده است، سلیمانی از «پیش از نگارش» آغاز کرده و در آخر به «بازنویسی رمان» رسیده است . آنچه در بین این دو فصل به عنوان متن وجود دارد تقریبا همه آن چیزی است که سلیمانی به واسطه سالها تجربه خود در این حوزه پرداختن به آنها را برای داستان‌نویسان جوان و مبتدی ایرانی لازم می دانسته است.
بحث در رابطه با اینکه چرا رمان می‌نویسیم؟ آیا رمان نوشتن امری ذاتی است یا اکتسابی ؟ و حتی خلق و خو و عادات نویسنده بودن نیز از قلم سیمانی نیفتاده است. زبان او زبانی است ساده و مهمتر از آن بسیار روشن ؛ نکات بسیاری را که علاقمندان داستان نویسی یا نیاموخته‌اند و یا ناقص بدان پرداخته اند و(همین باعث شده تفاوت‌های برخی از اصطلاحات یا مفهوم واقعی آنها را درک نکنند)، مطرح و تبیین کرده است. «مثلاً تفاوت طرح و ساختار رمان چیست؟ یا مواد تشکیل‌دهنده یک صحنه چیست؟ یا روایت در صحنه دقیقاً شامل چه چیزهایی می‌شود؟»
فصولی که این کتاب را می‌سازند را به صورت کلی به سه بخش می‌توان تقسیم کرد: پیش از نگارش رمان، در زمان نگارش و پس از نگارش رمان. عناوین برخی از این فصول سی و هشت‌گانه کتاب بدین قرار است: پیش از نگارش، چرا رمان می‌نویسیم؟، آیا بعضی‌ها رمان‌نویس به دنیا می‌آیند؟، رمان‌نویس چگونه آدمی است؟، مدیریت زمان و نظم آهنین، ابزارهای نگارش، هنگام نگارش، تحقیق و خشک‌طبعی، این طرح که می‌گویی، یعنی چه؟، ساختار رمان: ارسطو و دیگران، تقسیم‌بندی رمان با اجزای یک طرح خوب، چگونه برای رمان خودمان، سوژه پیدا کنیم؟، نوشتن سوژه تک‌خطی و ارزیابی اولیه آن، طرح نهایی رمان خود را بنویسیم یا ننویسیم؟، الگوهای طرح: ابزاری کمکی برای بازپروری سوژه، قالب‌‌های اصلی رمان: ابزار کمکی دیگر برای بازپروری، سه شکل اصلی رمان‌نویسی: رمان‌های ادبی و عمومی، سه شکل اصلی رمان‌نویسی: رمان‌های قالب‌دار، هر سوژه چند طرح داستانی دارد؟، تقسیمات رمان: بخش‌های اصلی و... در این فصل‌ها علاوه بر مباحثی که به صورتی خوشخوان و قابل فهم بیان شده‌اند، از مثالهایی متناسب و آشنا برای مخاطب فارسی برخوردارند تا خواننده به صورت عینی نیز بدین مثالها دسترسی داشته باشد و در عین حال برای کامل‌تر شدن بار آموزشی هر فصل نویسنده تمرین‌هایی را نیز در اختیار خوانندگان قرار داده است.
دیگر ویژگی کتاب به روز بودن آن است، سلیمانی از واژگان و مباحث نویی که در کتابهای جدید داستان‌نویسی آمده‌اند غافل نشده و کوشیده به طرح و تبیین این مباحث بپردازد، همچنین برای تاکید بر ضرورت توجه به این مهم نوشته است که: «در کمتر کتابی بحث ساختاربندی، الگوهای طرح یا الگوهای شخصیت در رمان را می‌توان یافت؛ الگوها و ساختارهایی که به هنرجو کمک می‌کند ضمن طراحی ساختار و تقویت شخصیت‌های رمانشان، به شیوه‌ای ملموس و با مثالهایی روشن هر بار بدانند که برای حل مشکلات بنیادی رمان‌هایشان چه باید بکنند.»
در یک جمع بندی کلی نویسنده کتاب چنانکه خود نیز گفته نخواسته صرفا کتابی دیگر به کتابهای این حوزه که در سالهای اخیر تعدادشان فراوان نیز بوده، اضافه کند. او با نگاهی آموزشی کوشیده از تمام دانش و تجربیاتی که در طول سالها مطالعه و ترجمه اندوخته بهره بگیرد و اثری را عرضه کند که به صورت کلاسه شده رمان نویسی را به مخاطبانی از طیف‌های مختلف بیاموزد. بخصوص برای مخاطبانی کم تجربه یا کسانی که جسته و گریخته چیزهایی درباره رمان‌نویسی خوانده‌اند، این اثر می‌تواند به انسجام فکری آنها کمک کند.
«رمان نویسی در وقت اضافه» را حالا که محسن سیلمانی در میان ما نیست می توان به نوعی وصیت نامه پژوهشی او در رمان نویسی محسوب می کرد ، بر پایه آخرین دریافت‌هایش و به قول خودش :«کتاب حاضر شاید بیشتر نوعی کار انتقال تجربیات است تا نوشتن تجربیات شخصی خودم در زمینه رمان‌نویسی؛ در این کتاب، جمع‌بندی نظریات رمان‌پژوهانی را به شما ارائه داده‌ام که خود همه رمان‌نویس هستند. اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم، من نظریات رمان‌نویس‌ها را با تجربیات سالهای طولانی تدریس، پژوهش، و ترجمه در این رشته درآمیخته‌ام و با ساماندهی، بسته‌بندی، و زبان خودم و نیز با مثالهایی که پیدا و یا گاه خلق کرده‌ام، تقدیم شما کرده‌ام.»