بحران به معنای تهدید جدی و یا وضعیتی که نظم و پایداری سیستم (زیرسیستم) را مختل و پایداری آن را برهم زند تعریف می‌شود. مهم‌ترین معیار تشخیص بحران خروج سیستم از تعادل هست. بحران‌ها چنانچه هوشمندانه مدیریت نشود می‌تواند عواقب ناگواری برای سازمان و یا کشور به وجود آورد. مهار بحران به‌منظور کاهش آثار زیان‌بار و فجایع سنگین و دردناک آن از طریق مدیریت بحران بوده است
بحران‌ها به دو بخش طبیعی و غیرطبیعی تقسیم‌شده‌اند. امروزه با توجه به گسترش فناوری‌ها و بزرگ شدن سازمان‌های تخصصی، بحران‌های غیرطبیعی به‌مراتب هزینه و خطرات بیشتری نسبت به بحران‌های طبیعی دارند. برخی بحران‌ها، مانند حوادث صنعتی، منجر به جراحت یا فوت می‌شوند.
بحران‌ها معمولاً:
- امنیت عمومی را تهدید می‌کنند.
- زیان مالی به همراه دارند.
- موجب بی‌اعتباری سازمان/کشور می‌شوند.
شرکت‌ها، سازمان‌ها، جوامع و کشورها هرساله با ده‌ها بحران کوچک و بزرگ مواجه‌اند که فقط آن دسته از سازمان‌ها و جوامعی که توان پیش‌بینی و مدیریت هوشمندانه بحران را داشته باشند امکان بقا را دارند و مابقی در این کارزار حذف و یا دگرگون خواهند شد. ضمن آنکه اعتبار سازمان‌های بحران‌زده آسیب خواهد دید. ازاین‌رو، سازمان‌ها باید پیش از وقوع بحران در مورد استراتژی‌های بازگردانی اعتبار ازدست‌رفته تصمیم بگیرند.
کشور ما ایران علاوه برقرار داشتن در کمربند بحران‌های طبیعی، به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی همواره از بیرون سرزمین نیز در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در معرض تهدید و بحران‌های آسیب‌زا قرار دارد.
منشا عمده بخش بزرگی از بحران‌های غیرطبیعی، در داخل کشور و نظام اداری و مدیریتی است و یا به عبارتی خودساخته‌اند. سوء مدیریت، سوء ساختار و یا تلفیق این دو عوامل اساسی به وجود آورنده این نوع بحران‌ها هستند.
برخی از مهم‌ترین بحران‌های ماه‌های اخیر کشور عبارت‌اند از: بحران ارزی، بحران کمبود و قطعی برق، بحران آلودگی هوا (برخی استان‌ها و شهرهای کشور)، بحران اعتراضات به وضعیت اقتصادی، بحران کمبود آب، بحران تصادفات جاده‌ای، بحران تورم و افزایش کم‌سابقه قیمت کالاهای اساسی و مسکن.
طبق برآورد کارشناسان، بحران ارزی در 5 ماه گذشته حدوداً 20 میلیارد دلار به اقتصاد کشور زیان وارد نمود.) سایت الف 26 مرداد 97 درصورتی‌که کل زیان زلزله کرمانشاه حدود 2600 میلیارد تومان برآورد شده بود (سایت خوان روزنامه دنیای اقتصاد 24 آبان ماه 1396) که با دلار 4000 تومانی زمان زلزله سال 96 حدود 650 میلیون دلار برآورد می‌شود.
در خصوص کمبود و قطع مکرر برق در کشور تاکنون آمار و ارقام رسمی و میزان خسارت‌های وارده به صنعت و واحدهای درمانی، مسکونی و اداری اعلام نشده است. البته طبق شواهد میزان خسارت‌های اجتماعی و سیاسی آن در داخل و حتی خارج از کشور (عدم صادرات برق به عراق که منجر به بروز آشوب‌های سیاسی و اجتماعی در برخی از شهرهای عراق شد) بسیار سنگین بوده است...
آلودگی هوا از دیگر بحران‌های مستمر سالیان گذشته بخصوص در فصل‌های سرد سال است. طبق گفته رئیس کمیته بودجه و نظارت شورای شهر تهران هزینه اقتصادی آلودگی هوای فقط کلان‌شهر تهران بین 12 تا 15 هزار میلیارد تومان محاسبه‌شده است. این به معنای این است که پایتخت معادل بودجه شهرداری تهران هزینه اقتصادی آلودگی هوا را می‌پردازد.(همشهری آنلاین 29 آذر 1396)
این‌ها نمونه‌ای از بحران‌هایی است که هرساله خسارت‌های سنگینی به کشور وارد ساخته و مانع مهمی در توسعه همه‌جانبه کشور به شمار می‌آیند ضمن اینکه سبب فرسایش و کاهش شدید اعتماد عمومی و اجتماعی بین مردم و دولت (حاکمیت) شده است.
هرکدام از این بحران‌ها ریشه و علت‌هایی دارند که به دلیل عدم توجه و پرداختن به آن‌ها درگذشته و یا سوء مدیریت مسئولین وقت و حال نتایج امروز حادث‌شده است. چنانچه امروز نیز تلاش منطقی در جهت پیش‌گیری، مقابله و مهار هوشمندانه با این بحران‌ها انجام نشود و سعی در سرپوش گذاشتن، عدم پرداختن علمی و فرار از پاسخگویی وجود داشته باشد.
بدون شک در آینده با بحران‌های سنگین‌تر و هولناکی مواجه خواهیم شد. باید بپذیریم که ریشه بحران‌های امروزی در اقدامات ناصحیح گذشته است و اینرسی بحران‌های امروزی در صورت عدم واکاوی و حل در آینده بسیار مخرب‌تر خواهد بود. بر اساس تجربه‌های علمی، پاسخ اولیه به بحران باید تابع سه ویژگی سرعت، دقت و نامتناقض بودن باشد.
سوال اساسی این است که آیا شهروندان، عملکرد، توضیحات مسئولین و مدیران مربوطه را پیرامون بحران‌های مذکور دقیق و شفاف می‌دانند؟
*کارشناس مدیریت استراتژیک