برای دیدار خانواده در عید نوروز به ایران برگشتم. در دو هفته اقامت بارها و بارها با یک نام مواجه شدم: ماشین شخصی. مثلا:
- در بدو ورودم در فرودگاه امام, دوستم با “ ماشین شخصی“ منتظرم بود و به شهرمان که بیش از شش ساعت تا فرودگاه فاصله داشت رفتیم.
- با “ماشین شخصی” برای دید و بازدید عید به منزل دوستان و اقوام رفتیم. فرقی نمی کرد منزلشان چقدر به ما نزدیک باشد (حتی ۳ دقیقه) کماکان با ماشین شخصی می رفتیم.
- سر سفره ی نهار نشسته بودیم که متوجه شدیم نیاز به چند تا خوراکی داریم. داماد گرامی با “ماشین شخصی” به سوپر مارکت سر خیابان رفت ( کمتر از ۵۰۰ متر) تا آنها را تهیه کند.
- خواستیم برای تماشای یک فیلم به سینما برویم. درنهایت سینمایی انتخاب شد که بتوانیم راحت “ماشین شخصی” را پارک کنیم.
- دلم می خواست در پارک جنگلی شهرمان که در 2 کیلومتری منزلمان است قدمی بزنم. سرانجام سوار بر “ ماشین شخصی” از آنجا دیدن کردیم.
- دلتنگ محله ای بودم که ۱۷ سال قبل برای شرکت در کلاس کنکور درس ریاضی به آنجا می رفتم. به دوستم زنگ زدم که اگر وقت دارد دنبال من بیاید تا برویم آنجا قدمی بزنیم. ۱ ساعت بعد, دوستم با “ ماشین شخصی” جلوی منزلمان آمد و یک ساعت در آن محله در "ماشین شخصی" حرف زدیم.
- قدم زنان از منزل خارج شدم تا به سمت زمین سنگی و خاکی ای بروم که ساعت ها و روزها در دوران راهنمایی و دبیرستان آنجا فوتبال بازی می کردیم. با دیدنش که تبدیل به یک پارکینگ روباز “ماشین های شخصی” شده بود، غصه دار شدم.
تردیدی ندارم هر فرد دیگری هم می تواند چنین لیستی از حضور پر رنگ “ماشین شخصی” در زندگی روزمره اش تهیه کند. شاید شخصی بگوید در تمامی موارد بالا می توانستید از ماشین شخصی استفاده نکنید و این تقصیر نوع نگرش و رفتار شما است. البته که نوع نگرش و رفتار تحت تاثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی و ذهنی هستند. ولی به همان میزان و شاید بیشتر محیط فیزیکی و شهر گزینه ی استفاده از “ ماشین شخصی” را به شما در زندگی روزمره تحمیل می کند.
در مورد ضررهای استفاده از ماشین شخصی زیاد گفته شده است و من قصد تکرار ندارم (آلودگی هوا، آلودگی بصری و صوتی، عدم تحرک بدنی شهروندان، نابرابری طبقاتی و تصادفات).
اما چه باید کرد؟
هر چند برای کنترل خودروهای شخصی در سطح شهر و حفاظت از فضای عمومی شهر و شهروندان نیاز به راهکارهای چند جانبه است، نقش شهرسازی بسیار مهم و ضروری می تواند باشد. متداولترین راهکار شهرسازی که متاسفانه اشتباه بزرگی است، تر‌ویج "شهرسازی خودرو-محور" است.
شهرسازی خودرو-محور به این معنی است که تمرکز بر روی احداث جاده های جدید و تعریض معابر در شهرها صورت بگیرد تا حرکت خودروهای شخصی به اصطلاح روان تر شود و مشکل ترافیک حل شود.
داده های علمی شهرسازی شکست این راهکار را چند سالی است که بخوبی نشان داده اند و از این راهکار حتی با عنوان "سیکل تولید مجدد ترافیک" یاد می شود. ایجاد و یا تعریض و تجهیز یک خیابان برای تسهیل حرکت خودروهای شخصی در کوتاه و میان مدت باعث می شود رانندگان زمانی را که از طریق تسهیل حرکتشان بدست آورده اند, بسادگی صرف رانندگی در مسافت بیشتر کنند.
بعنوان مثال فرض کنیم با تعریض یک خیابان من ۱۵ دقیقه زودتر به یک مرکز خرید با ماشین شخصی ام می رسم. در مدت کوتاهی و بتدریج من این ۱۵ دقیقه را صرف رسیدن به مرکز خرید دومی می کنم که چند کیلومتر دورتر است و من قبلا وقت رانندگی به آنجا را نداشتم. در درازمدت هم تجهیز معابر برای تسهیل حرکت ماشین باعث تجمیع خدمات و کاربری های تجاری و مسکونی وسیع در مناطق مجاور این معابر می شود و عملا ترافیک با شکل بزرگتری به این مناطق باز می گردد.
پس راه حل مناسب و منطبق بر یافته های جدید علم شهرسازی چیست؟
راه حل علمی بروز دقیقا برعکس این رویکرد قبلی است: بازطراحی شهر و معابر برای تسهیل شکل های پایدارتر حمل و نقل از جمله حرکت پیاده، دوچرخه و حمل و نقل عمومی که باعث محدودیت استفاده از ماشین های شخصی در شهر می شود. در برخی موارد که شهر فضای خیابان زیادی دارد, می توان بدون اینکه نیاز به محدود کردن ماشین های شخصی باشد, اینگونه شکل های حمل و نقل پایدار را تقویت کرد.
مثلا می توان چند خیابان را به حرکت پیاده یا دوچرخه اختصاص داد. ولی خصوصا در اکثر شهرهای ایران که خیابانها از مدتها قبل با ترافیک ماشین های شخصی مواجه شده اند، این راهکار به تنهایی کارساز نمی باشد.
اینجاست که جدیدترین تحقیقات علمی شهرسازی یک راهکار جایگزین را پیشنهاد می کند: پس گرفتن بخشی از فضای خیابانها از ماشینهای شخصی و اختصاص آن به شکل های پایدارتر حمل و نقل از جمله پیاده، دوچرخه، و حمل و نقل عمومی. این اولویت دادن به اشکال پایدار حمل و نقل می تواند تنها برای ساعات پیک در شبانه روز و یا روزهای خاصی از هفته باشد. برعکس تسهیل حرکت ماشین شخصی در شهر، این راهکار جدید نتایج خیره کننده ای دارد.
این رویکرد نه تنها می تواند تمامی مضرات حرکت با ماشین شخصی در شهرهای ما را (الودگی صوتی، بصری و سلامت بدنی) کاهش دهد، در اکثر موارد ترافیک را هم در معابر شلوغ بتدریج مدیریت و کاهش می دهد.
بعنوان مثال اگر بنده بدانم که برای رفتن به یک مرکز خرید در ساعت ۷ شب روز پنج شنبه پارکینگ خیابانی وجود ندارد، یا مسیرم را تغییر می دهم یا در ساعت دیگر به آنجا می روم و یا از وسایل نقلیه دیگر استفاده می کنم.
این درحالی است که قبلا چون اجازه ی پارکینگ خیابانی به من داده می شد، و علی رغم اینکه می دانستم شانس کمی دارم تا پارک کنم باز هم حرکت می کردم و یک ماشین به ترافیک آن منطقه اضافه می کردم.
در همین راستا یکی از ساده ترین اقدامات دیگری که برای کنترل ماشین های شخصی در شهرها می توان انجام داد ایجاد یک شبکه پیاده روی پیوسته است. به زبان ساده یک شبکه ی پیاده روی پیوسته یعنی برای رفتن از منزل (یا خیابانی نزدیک منزل) به یک مرکز تجاری یا یک پارک یک پیاده روی مناسب وجود داشته باشد, بدون اینکه فرد مجبور شود از یک خیابان خطرناک عبور کند و یا در مقاطعی از مسیر مجبور شود در خیابان حرکت کند.
متاسفانه توجه به بهسازی و نگهداری پیاده رو ها به نادرستی اقدامی سطحی در نزد برخی مدیران شهری محسوب می شود. به همین دلیل است که تمایل برای احداث یک فلکه ی بزرگ و یا تعریض یک معبر همواره در نزد برخی از آنها بیشتر است.
ترمیم و مناسب سازی پیاده روها ی یک شهر حتی بر بستن یک معبر و اختصاص آن به پیاده ارجحیت بالاتری دارد. چرا که بستن یک معبر و اختصاص آن به پیاده تنها پس از مطالعات بسیار و در بخش محدودی از یک شهر امکانپذیر بوده و بر تعداد محدودی از شهروندان تاثیرگذار است.
بنابراین ایجاد گزینه و فراهم کردن فرصتهای عدم استفاده از خودروی شخصی می تواند باعث کنترل و مهار لجام گسیخته ی استفاده از آنها در شهرها شود.
در سالهای اخیر زیاد شنیده ایم و دیده ایم که شهرهای ما تبدیل به یک پارکینگ بزرگ ماشین های شخصی شده اند. برای تغییر این وضع نکته ی طلایی اینست که باور کنیم شهرهایمان برای حرکت انسان می بایست بازطراحی و یا ساخته شوند نه حرکت خودروهای شخصی. این کلیدی ترین درسی است که علم روز شهرسازی دنیا به ما می گوید و ما می بایست از آن استفاده کنیم.
امید به آینده
پی نوشت: در حالی مشغول بازخوانی نهایی این متن هستم که در صندلی جلوی ماشین شخصی دوستم نشسته ام و به چند کیلومتری فرودگاه امام برای پرواز بازگشت رسیده ام. ولی باور و یقین دارم یک روز می رسد که در کشور عزیزم ایران، با قطار سریع السیر مستقیم در عرض ۲ ساعت از شهرمان به این فرودگاه می رسم و در تمامی طول سفر هم تنها چند بار مجبور به استفاده از خودروی شخصی در شهرمان می شوم. و آنروز با افتخار و غرور به این نوشته ی (سابقم!) پوزخند می زنم. رسیدن به آن روز از توانایی متخصصین و مدیران کشورم دور نیست اگر همه به فکر خوب زیستن هم و پیشرفت بیشتر ایران عزیزمان باشیم.
*استاد دانشگاه واسدا ژاپن و انستیتو قلب و دیابت بیکر استرالیا
(بر اساس اطلاعات پایگاه علمی Web of Science دکتر کوهساری رتبه ی دوم بیشترین پژوهش در پنج سال اخیر در زمینه "طراحی شهری" در دنیا را دارند.)