« ادبیات فرانسه از ۱۹۸۰ تا امروز»

نویسنده: دومينيك ويار و نبرونو ورسيه

مترجم: محمد بهرامی و سعيد صادقيان

ناشر: فرهنگ معاصر، چاپ اول 1399

628 صفحه، 235000 تومان

****

وقتی صحبت از ادبیات فرانسه به میان آید، بی‌گمان نام بزرگان و نامدارانی همچون هوگو، زولا، بالزاک و بودلر تا پروست، ژید و سارتر و بسیاری دیگر؛ به خاطر ما می‌آید. آسمان ادبیات فرانسه ستاره‌های درخشنده بسیار دارد، از دنیای داستان گرفته تا شعر و نمایشنامه درباره این نامداران که اغلب به میانه‌ی قرن بیستم و پیش از آن تعلق دارند بسیار گفته و نوشته است؛ اما در عوض ادبیات فرانسه از اواخر (دو دهه آخر) قرن بیستم بدین سو آنگونه که باید در ایران مورد نقد و بررسی قرار نگرفته است.

اگرچه در دهه اخیر بخصوص پس از اینکه جایزه نوبل نصیب پاتریک مودیانو شد، ادبیات امروز فرانسه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و این موفقیت موجب توجه بیشتری به آثار متاخر ادبیات فرانسه در ایران شد و با ترجمه آثار نویسندگان جوان فرانسوی جلوه‌هایی از این ادبیات پیش روی مخاطبان فارسی زبان قرارگرفت، باید اذعان کرد که ادبیات امروز فرانسه حرفهای زیادی برای گفتن دارد که در آثار ترجمه شده به فارسی نیز می توان این تفاوت‌ها را مشاهده کرد اما کماکان خلاء های جدی در زمینه ترجمه و تالیف آثاری در نقد و بررسی  ادبیات امروز فرانسه دید می شود. 

خوشبختانه نشر فرهنگ معاصر در این زمینه پیشگام شده و اثری پرو پیمان و جامع درباره ادبیات فرانسه تقریبا در چهاردهه گذشته منتشر کرده است. « ادبیات فرانسه از ۱۹۸۰ تا امروز» نوشته دومينيك ويار و نبرونو ورسيه با ترجمه محمد بهرام و  سعيد صادقيان که چندی است به بازار آمده کتابی است در خور اعتنا که می تواند مورد استفاده هر علاقمند جدی ادبیات فرانسه و یا آن پژوهشگرانی که درباره ادبیات دهه های اخیر این کشور تحقیق می کنند، قرار گیرد. نویسندگان کتاب هر دو از چهره های دانشگاهی شناخته شده در این کشور هستند؛ دومينيک ويار، استاد ادبيات معاصر دانشگاه ليل و برونو ورسيه، استاد بازنشستة ادبيات دانشگاه پاريس است که البته در تهیه این کتاب فرانک اورار، مدرس دانشگاه پاريس نیز با آنها همکاری داشته است.

ادبیات امروز  فرانسه اگرچه زاییده و بالیده‌ی ادبیات کلاسیک و پیشین این کشور بوده است؛ اما باید گفت که در طول این خط سیر و بالندگی، تغییر بسیاری کرده است. به گونه‌ای که از بسیاری جهات ادبیات معاصر فرانسه را باید ادبیاتی بسیار متفاوت با گذشته ارزیابی کرد. البته اگر توجه داشته باشیم که ادبیات فرانسه از دیرباز بسیار مستعد تغییر و تحول های ادبی و هنری بوده و بسیاری جنبش های ادبی و هنری ریشه در ادبیات و هنر این کشور داشته است. این تغییرات نباید چندان برای ما عجیب باشد، به ویژه اینکه نه تنها جهان امروز بسیار متفاوت با جهان نیمه نخست قرن بیستم و پیش از آن است  بلکه دغدغه های انسان امروز با گذشته بسیار متفاوت هستند.

نویسندگان کتاب حاضر پیش از هر چیز بستری را فراهم آورنده اند که مخاطب با درک دگرگونی های به وجود آمده بتواند به راحتی این تغییرات را درک کند. دگرگونی‌هایی که نقطه عزیمت آن ادبیات میانه دهه هفتاد میلادی در قرن بیستم بوده است و رفته رفته به تغییراتی انجامیده است که می‌توان نظریه نو شدن و خط و ربط چگونگی ادبیات امروز را که در نوع خود ادبیاتی سرزنده و پویاست، درک کند.

این کتاب ساختاری حساب شده و موضوع محور دارد اما در دل این رویکرد کلی که فصل‌ها و بخشهای کتاب را تشکیل می دهد نویسندگان کتاب به سراغ مهم ترین آثار این دوره رفته اند و با بررسی و تحلیل آنها در دل اصلی ترین رویکردهای این سالها، ادبیاتی غنی و پرطراوت را پیش روی مخاطب قرار می دهند که نیاز به بازشناسی جدی دارد. از دیگر ویژگی های کتاب نشان دادن چالش هایی است که نویسنده امروز (در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم) با آن روبه روست. زمانه‌ای که دیگر دوران ظهور و بروز نویسندگان بزرگ با آن متر و ملاک گذشته پایان یافته است. از این روست که باوجود نوشته شدن آثار ارزنده نباید انتظار آن نویسندگان بزرگ دیروز را داشت، کسانی همانند زولا که با نوشتن یک نامه (در ماجرای دریفوس) آنچنان در حوزه لایه های مختلف دنیای فرهنگ، هنر و ادبیات از یک سو و معادلات اجتماعی و سیاسی تاثیر می‌گذارد. یا نویسنده‌ای همانند ژان پل سارتر که با یک نامه جماعتی را برانگیخته  و به واکنش برانگیزد. خلاصه اینکه در این کتاب می بینیم، همانگونه انسان امروز و دغدغه‌هایش تفاوت دارد؛ ادبیات و نویسندگانش نیز متفاوت هستند. نویسندگان امروز شاید بیش از هر زمان دیگری فرزند زمان خویش هستند. البته در این میان هستند نویسندگانی که به سبک و سیاق آثار گذشته می‌نویسند؛ همانند اغلب آثار کلاسیک به شیوه سوم شخص و به صورت خطی داستان‌های‌شان را روایت می‌کنند. 

«ادبیات فرانسه از ۱۹۸۰ تا امروز» از هفت بخش تشکیل شده است. سه بخش نخست با عناوین خودنوشت، نوشتن تاریخ و نوشتن دنیا؛ قسمت اول کتاب تحت عنوان «تجدید مسائل » را تشکیل می دهد. چهار بخش دیگر کتاب با عناوین: فرزند زمانه خود بودن، جاذبه داستان، حضور شعر و نوشته‌های نمایشی؛ قسمت دوم کتاب باعنوان «تحول ژانرها، تقابل دیدگاه‌های زیباشناختی»  را می سازند. البته هر بخش کتاب خود به زیر فصل‌هایی تقسیم شده است که در قالب آنها امکان بررسی جنبه های مختلف هر شاخه از ادبیات امروز را به وجود می‌آورد. از فصول هفت گانه کتاب، به پنج فصل نخست عمدتا ادبیات داستانی اختصاص یافته است و فصل ششم و هفتم کتاب به ترتیب به شعر و ادبیات نمایشی اختصاص یافته است.  به این ترتیب در این کتاب تصویری روشن و دقیق از ادبیات فرانسه بعد از تغییر و تحولهای دهه هفتاد ترسیم شده است. رویکردها و جریانهای مختلف با ارجاع به آثار گوناگون در کتاب مورد توجه قرار گرفته‌اند. شیوه کار نویسندگان در این بررسی تاریخی نه صرفا روایتی تاریخ نگارانه که مهمتر از آن نقادانه و تحلیلی‌ست. خوشبختانه در این کتاب برای اینکه خواننده بهتر با این آثار آشنا شود، بریده ای از آنها به عنوان شاهد مثال در باکسهایی در لابلای متن کتاب قرار گرفته اند.

نویسندگان کتاب در رهگذر این فصول نشان می دهند که چگونه ادبیات فرانسه دچار دگرگونی شده است و آن را حتی در نگاه به موضوعاتی که در گذشته دستمایه خلق آثار ادبی بوده‌اند و یا ژانرهای ادبی و... می‌توان مشاهد کرد. برای نمونه نویسنده امروز نگاهی دگرگونه به جنگ جهانی اول (یا دوم) دارد. نکته ای که در فصل اول و بخش دوم کتاب (نوشتن تاریخ) با عنوان ادبیات معاصر و جنگ جهانی اول بدان پرداخته شده است. این مهم درباره جنگ جهانی دوم و دیگر موضوعات و ژانرها مورد بررسی قرار گرفته است همانند تغییرات و نوآوری هایی که در ادبیات پلیسی معاصر می توان مشاهد کرد.

از نکات قابل ذکر کتاب که از نگاه جدی مترجمان و ناشر حکایت دارد؛  اهمیتی است که برای اثر حاضر به عنوان یک منبع جامع و پروپیمان قائل هستند. منبعی که قرار است کمک حال علاقمندان ادبیات فرانسه، پژوهشگران و دانشجویان این حوزه و همچنین مترجمان علاقمند به ادبیات فرانسه باشد. بنابراین عناوین رمانها و کتابهایی از ادبیات معاصر فرانسه که به فارسی ترجمه نشده اند، اما در این کتاب از آنها یاد شده است؛ در یک سایت بارگذاری شده اند. این مهم از آن روست که مخاطبان کتاب در صورت نیاز به عنوان اصلی کتاب و بدست آوردن مشخصات و توضیحاتی راجع به آنها، به این آدرس (www.tabularium.ir ) مراجعه کنند.

«ادبیات فرانسه از ۱۹۸۰ تا امروز» کتابی است که بی گمان ( علاوه‌بر کتابخانه‌های عمومی) نباید جای آن در کتابخانه شخصی علاقمندان ادبیات داستانی خالی بماند.