به گزارش الف، یکی دو سالی می‌شود که از درون جبهه اصلاحات صداهای انتقادی بلندی در فضای عمومی جامعه به گوش می‌رسد که نسبت به عملکرد رهبران این جریان، سیاست‌های گذشته و حال آنها و ریزش پایگاه اجتماعی‌شان و… انتقاد می‌شود. این نقدها توسط روزنامه‌نگاران، چهره‌های سیاسی مطرح و نظریه‌پردازان اصلاح‌طلب مطرح می‌شوند. اما نکته اینجاست که بسیاری از این نقدها را چه جناح سیاسی مقابل اصلاحات و چه ناظران و تحلیلگران بی طرف فضای سیاست در ایران بارها و بارها طی دو دهه به اصلاح طلبان گوشزد کرده اند اما آنان کمتر گوش شنوایی دراین باره داشته اند. به نظر می رسد اصلاح طلبان این روزها پس از شکست سنگین انتخاباتی با دنده سنگین و گاه دنده معکوس سعی در کاستن از سرعت و توقف و تامل در اوضاع خود دارند تا اندکی از حیرانی بدرآیند و طرحی نو در اندازند.

شکست اصلاحات و ناتوانی در انتخابات

 عباس عبدی، تحلیل‌گر اصلاح‌طلب روز 25 آبان در روزنامه اعتماد درباره یک بیانیه جبهه اصلاحات که به موضوع لزوم گفت‌وگوهای برجامی تاکید داشت مطلب تندی را نوشت. در بخش‌هایی از مطلب او آمده است: «جبهه اصلاحات پس از شکست قاطع سیاسی و ناتوانی مطلق در آوردن مردم به پای صندوق‌های رأی در خرداد ۱۴۰۰، پیش از هر اقدامی از جمله موضع‌گیری در باره برجام یا سایر امور، باید ابتدا موجودیت خود را بازنگری و تحلیل کند. اگر آنان همچنان بر مشی گذشته هستند و نقدی بر آن نمی‌بینند، در این صورت طبیعی است که مخاطب نیز این بیانیه یا هر موضع دیگر آنان را در این چارچوب تحلیل و فهم کند. ولی اگر سیاست‌های گذشته جبهه را، هم از حیث راهبرد و هم تشکیلات و هم افراد و بالاخره تاکتیک‌ها واجد ایرادهای اساسی می‌دانند، ابتدا باید آن را تبیین کنند.» [1]

برخی از این نقدها با هدف بهبود جریان اصلاحات مطرح می‌شوند و تعداد کمتری از آنها رنگ و بوی ناامیدی کامل از این جریان سیاسی- اجتماعی را نیز منتقل می‌کنند. با این حال اغلب این نقدها به تحلیل و واکاوی گذشته برای عبرت‌گیری آینده مطرح می‌شوند و در فضای رسانه‌های رسمی و منتسب به اصلاحات بازتاب گسترده داده می‌شوند. 

در ادامه مروری گزیده بر بخش‌هایی از چنین مقالات و اظهار نظراتی خواهیم داشت: 

اصلاح‌طلبان و رهبری جریان اصلاحات

غلامحسین کرباسچی، دبیرکل سابق حزب کارگزاران سازندگی، روز 22 مرداد سال 98 در گفت‌وگو با روزنامه سازندگی [پیش از تعطیلی این روزنامه و کناره‌گیری وی از حزب کارگزاران سازندگی] سخنان حساسی را مطرح کرد که واکنش بسیاری را برانگیخت. وی می‌گوید:‌ «جریان اصلاحات نه در گذشته که در وضعیت فعلی نیز به معنای واقعی رهبر نداشته و ندارد اما نیازمند رهبری است که برنامه، خط‌مشی و استراتژی آن را تعیین کند…»

وی ادامه داد: «... رهبری مفهوم مشخصی دارد. رهبری این نیست که فقط به‌ صورت نمادین بگوییم آقای خاتمی رهبر تشکیلاتی اصلاحات است. آقای خاتمی فردی شناخته‌شده، مورد احترام و فرهیخته است و از بهترین شخصیت‌هایی است که در عرصه سیاسی فعالیت می‌کند اما موضوع رهبری یک ‌جریان سیاسی امری متفاوت و نیازمند سازوکار تشکیلاتی در جبهه اصلاحات است. اصلاحات از ابتدا تاکنون رهبری نداشته که اکنون بگوییم نیازمند رهبری جدید است. آقای خاتمی مورد احترام همه بوده و هستند، اما آیا به‌واقع آقای خاتمی اصلاحات را رهبری می‌کنند؟ این که زمانی در جریان انتخابات یا در مسئله‌ای در حوزه دیگری ایشان اظهارنظری کنند و همه به نظر ایشان احترام بگذارند، به‌ معنی رهبری نیست. رهبری یعنی ورود به مسائل، مدیریت و ساماندهی آنها.» [2]

ناتوانی خاتمی در اقناع جامعه

صادق خرازی،‌ دبیر کل حزب ندای ایرانیان می‌گوید: «آقای خاتمی نتوانسته جامعه را اقناع کند و این نشان می‌دهد که بین آقای خاتمی، مشاورین ایشان و عمق جامعه فاصله زیادی افتاده است». [3] صادق خرازی همچنین می‌گوید: «خاتمی خیلی از سیاست دور شده و به نظر می رسد علاقه ای ندارد کنشگر سیاسی باشد. ظاهرا آقای خاتمی علاقه دارد به شخصیت سیاسی تبدیل شود که از دور، دستی بر سیاست داشته باشد». [4]

اشتباه اصلاحات در انتخاب راهبرد

احمد شریف،‌ دبیرکل حزب همبستگی دانش آموختگان ایران (هدا) می‌گوید:‌ کسی نسبت به توان تاثیرگذاری رییس دولت اصلاحات به عنوان رهبر معنوی اصلاح‌طلبان شکی ندارد اما این جریان نیازمند کسی است که به‌شکل اجرایی امور اصلاح‌طلبان را اداره کند… اشتباه در انتخاب راهبرد موجب شد سرمایه اجتماعی اصلاحات دچار آسیب شود… یکی از عوامل ریزش سرمایه اجتماعی اصلاح طلبان حمایت از نامزد غیراصلاح‌طلب است… [5]

مصرف خاتمی تا قطره آخر!

تقی آزاد ارمکی، جامعه شناس اصلاح طلب می‌گوید:‌ «اصلاح طلبی، خاتمی را بیشتر مورد استفاده قرار می‌دهد تا اجازه بدهد که کُنش نمادین انجام بدهد. به همین دلیل رهبری در خدمت اصلاحات است تا اصلاحات در خدمت رهبری، بنابراین نمی‌تواند آن بازی نمادین را انجام دهد و نقش آفرین باشد و از بحران ها عبور کند.چون اگر آنها خواستند به آقای خاتمی مراجعه می‌کنند و اگر نخواستند هم مراجعه نمی‌کنند، از خاتمی می‌خواهند که خودش را برای اصلاح طلبی مصرف کند، در صورتی که این بازی رهبری نیست؛ رهبر باید آنقدر قدرتش زیاد باشد که به صورت نمادین بازی را سر و سامان بدهد و عمل کند. شما اصلا این اجازه را به خاتمی نمی‌دهید و دارید خاتمی را فرسوده می‌کنید». [6]

شهاب طباطبایی روزنامه نگار و عضو شورای مرکزی حزب ندای ایرانیان: «خاتمی تبدیل به چاه نفت جریان اصلاحات شده و گروه های اصلاح طلب در برهه های مختلف از این چاه نفت به شکل بی حساب و کتاب برداشت کرده‌اند. شبیه مدیریتی که در مورد چندین دهه است در کشور حاکم بوده و همیشه سر مست منابع سرشار نفت، به حیف و میل آن پرداخته است». [7]

نیاز اساسی اصلاحات به رهبر

کرباسچی تاکید می‌کند: «رهبری یعنی این که اگر زمانی به مشکلی برخورد کردیم، او بیاید و مشکل را حل‌وفصل کند. اگر نقصی وجود دارد، رفع آن نقص توسط رهبری جریان انجام شود. اگر لازم باشد، در نقاط حساسی حضور یا عدم حضور افراد را مدیریت کند. قبول مسئولیت در زمان‌های حساسی که باید عواقب یک تصمیم برعهده گرفته شود از نقش‌های مهم رهبر یک جریان است... شاید جمله درست‌تر این باشد که جریان اصلاحات پیش از آن که به رهبر جدید نیاز داشته باشد، از اساس نیازمند "رهبر" است.» [8]

نقدی بر نداشتن مرزبندی افراد

روزنامه آفتاب یزد: به نظر می‌رسد این جریان سیاسی کشور [جناح اصلاح طلب] علیرغم آنکه منتقد رفتار سیاسیون و نمایندگان جناح راست است لیکن بعضا اخیرا خود گرفتار چنین اظهارنظرهای شاذ می‌شوند [اشاره به بیان اظهاراتی از سوی اصلاح طلبان برای دیده شدن].مثال بارز آن که اخیرا مطرح شده گفته‌های فائزه هاشمی است. بر فرض که او قلبا به ترامپ اعتقاد داشته(!) اما بیان آن، چه سود و منفعتی دارد و مهمتر اینکه چه نسبتی با رویکرد جریان اصلاح‌طلب خواهد داشت؟ وقتی جریان اصلاح طلب بر مصالحه و مذاکره تاکید دارد طبعا ترامپ دشمن این رویکرد بوده پس شان طرح این سخنان غریب چه بوده است؟ [9]

روزنامه همدلی: ساختار تشکیلاتی اصلاحات در این چند سال چند بار مورد بازبینی قرار گرفته است، ولی اصل و اساس ایرادات آن همچنان باقی مانده است. هنوز در ترکیب نیروها تغییری حاصل نشده است و نوع مواجهه آنان با افکار عمومی و مردم نیز به سبک سابق ادامه دارد. در این شرایط یک نگرانی از شیوه تعامل و فعالیت سیاسی اصلاح‌طلبان در عرصه سیاست نیز وجود دارد. [10]

اصلاح طلبان و معیشت مردم

داریوش قنبری، عضو شورای مرکزی حزب مردم‌سالاری معتقد است در انتخابات گذشته [به عنوان مثال انتخابات دوره سیزدهم ریاست جمهوری] به دلیل معضلات اقتصادی و معیشتی مردم به سمت مطالبات و شعارهای اصلاح‌طلبان درخصوص آزادی‌ها حرکت نکردند و اگر شرایط اقتصادی کشورمان و همچنین وضعیت معیشت به نفع مردم تغییر نکند بازهم مشکلات در آینده تکرار خواهند شد. وی به پانا می‌گوید: «مشکلات اقتصادی باعث شده تا جامعه به شعارها یا مطالباتی مانند آزادی، برابری و... توجه نداشته باشد و نیازهای معیشتی جزو اولویت نخست مردم قرار بگیرد. در انتخابات گذشته به دلیل معضلات اقتصادی- معیشتی مردم به سمت مطالبات و شعارهای اصلاح‌طلبان درخصوص آزادی‌ها حرکت نکردند.» [11]

مشکلات در تعامل با اصولگرایان 

محمود صادقی، نماینده سابق مجلس و چهره اصلاح‌طلب با بیان ‌این‌که امروز اصلاح‌طلبان هم یک‌دست و از یک نحله نیستند،‌ می‌گوید: «بخشی از اصلاح‌طلبان هم این نگاه را نمی‌پذیرند [اشاره به مرزبندی سیاسی و نوع تعامل با دولت اصولگرای سیزدهم] و دیگر امیدی به اصلاح ‌ندارند؛ آنها معتقدند این قدم گذاشتن برای تعامل نیز جنبه تبلیغی دارد. اما گروه مقابل که نگاه ایجابی دارند، قائل به این هستند که فارغ از نیت و پشت پرده این نوع تعامل، ما باید از هر فرصتی برای طرح مطالبات خود بهره ببرند؛ ولو ‌این‌که روزنه‌های کوچکی وجود داشته باشد.» [12]

اصلاحات برای مشکلات راه حل ندارد

محمد رضا خاتمی، فعال سیاسی اصلاح طلب که با محاکمه حسن روحانی به شرط عادلانه بودن و علنی بودن موافق است در کلاب هاووس گفت: «… صریحا و صادقانه می گویم اصلاحات الان راهکاری برای حل مشکلات کشور ندارد؛ اما آیا به آن فکر می کند؟ آری!… مردم از تغییرات سیاسی ناامید هستند و به دنبال رفع مشکلات اقتصادی هستند.52 درصدی که در انتخابات شرکت نکردند، فقط نه به اصلاح طلبان نبود؛ نه به چیزهای دیگر هم بود.» [13]

اذعان به حمایت اشتباه از روحانی

ناصر قوامی، عضو فراکسیون اصلاح طلبان مجلس ششم در گفت‌وگو با نامه نیوز ضمن اشتباه خواندن حمایت خاتمی از حسن روحانی در انتخابات‌ ریاست‌جمهوری دوره یازدهم و دوازدهم، درباره حمایت وی از عبدالناصر همتی در انتخابات دوره سیزدهم رياست جمهوری می‌گوید: اگر به دعوت آقای خاتمی بی‌توجهی شد، دلیلش بی‌توجهی او به تفکر اصلاح‌طلبانه مردم بود. آقای خاتمی اشتباه کرد. به هر حال او که مصون از اشتباه نیست. باید از آقای خاتمی انتقاد کرده و بگوییم که چرا خلاف تفکر اصلاح‌طلبانه مردم عمل کردید منتها نباید او را کنار بگذاریم. قطعاً با یک اشتباه نمی‌شود او را کنار گذاشت. باید با او صحبت کرد. من از ارادتمندان او و آقای کروبی هستم و چوبش را هم خورده‌ام و نوش جانم. اما به این‌ها اعتراض دارم، چرا چنین کاری کردند؟ همتی که اصلاً اصلاح‌طلب نبود. یا روحانی که اصلا اصلاح‌طلب نبود، نباید از این‌ها حمایت می‌کردند. [14]

اصلاح طلبان و مشکل اعتماد عمومی 

عباس عبدی که معتقد است همه گروه‌ها و جناح‌های سیاسی در داخل به بن‌بست رسیده‌اند اوایل مرداد در روزنامه شرق در بخشی که مربوط به بن‌بست اصلاح طلبی است این‌گونه نوشت: «… اصلاح‌طلبان هم به طور کلی بی‌نتیجه ماندند و حس می‌کنند سیاست‌هایشان دیگر جواب‌گوی اهدافشان نیست. مسئله فقط پیروزی و شکست در واقعیت نیست، بلکه اساسا مسئله این است که حس عمومی چنین می‌پندارد که این سیاست جواب نمی‌دهد و نوعی بن‌بست را تداعی کرده است…» [15]

تئوری‌پردازی برای عدالت‌خواه شدن 

محمد رضا جلایی پور، در مطلبی که در فضای مجازی منتشر شد و در سایت انصاف نیوز با عنوان «چرا و چگونه اصلاح طلبان عدالت‌خواه‌تر شوند؟» ضمن تلاش برای تئوری پردازی برای این طیف سیاسی به‌منظور حرکت گسترده به سمت عدالت‌خواهی نوشت: «...اصلاح‌طلبان، به ویژه اصلاح‌طلبان پیشرو، ضروری است برای «اصلاحات در اصلاحات» (بازسازی، نوسازی و توانمندسازیِ گفتمانی و تشکیلاتی‌ اصلاح‌طلبان) «دآد»‌خواه‌تر شوند. دآد مخففِ سه‌کلمهٔ «دموکراسی»، «آزادی» و «داد» (عدالت) است. اصلاح‌طلبان پیشرو در دو دههٔ گذشته به درستی بر آزادی (سیاسی و اجتماعی)‌، دموکراسی و توسعه تاکید گفتمانی داشته‌اند (گرچه عملا هنوز در حرکت به سمت این آرمان‌ها دستاوردهای رضایت‌بخشی نداشته‌اند)، اما متاسفانه به قدر کافی به عدالت توجه گفتمانی نداشته‌اند...» [16]

ابهام در عدالت‌خواهی اصلاح‌طلبان 

احمد زید آبادی در گفت‌وگو با روزنامه شرق می‌گوید: «ظاهرا اصلاح‌طلبان به این فکر افتاده‌اند که بحث عدالت را در گفتمان خود غلیظ کنند و منظورشان از عدالت نیز دقیقا روشن نیست؛ یعنی دخالت گسترده‌تر دولت در اقتصاد؟ این مسئله که همیشه وجود داشته و مسبب ایجاد عدالت اقتصادی نشده یا اینکه مثلا آموزش و بهداشت را دولتی کنند که هرکدام در این زمینه حرفی زده‌اند؛ بنابراین هنوز هم یک برنامه اقتصادی انسجام‌یافته را نمی‌توان به اصلاح‌طلبان نسبت داد و هرکدام از گروه‌های اصلاح‌طلب از یک هدف حمایت می‌کنند.» [17]

پیش‌بینی از شکست اصلاحات در انتخابات 

احمد زیدآبادی، فعال سیاسی منتسب به اصلاح‌طلبان در گفت‌وگو با سایت جمهوری ایرانی در آستانه انتخابات دوره سیزدهم ریاست جمهوری درباره جدا شدن اصلاح طلبان از پایگاه رای‌شان گفت: «… الان اصلاح‌طلبان از سوی عموم مردم و حتی پایگاه رای همیشگی خودشان به شدت مورد انتقادند و آنها واقعا با انتخابات قهر کرده‌اند. بنابراین به نظر من در حال حاضر شانس پیروزی اصلاح‌طلبان، حتی اگر کاندیدای خیلی قدری هم وارد میدان و تأیید صلاحیت شود، بسیار اندک است. در این فرصت کوتاه هم بعید می‌دانم یک موج یا زلزلۀ سیاسی ایجاد شود که آن بدنۀ همیشگی ترغیب شود به رای دادن و یا آن قشر خاکستری در انتخابات شرکت کند. من فکر می‌کنم اصلاح‌طلبان در این دوره، با هر نوع کاندیدایی، قافیه را باخته‌اند و بی نهایت بعید است پیروز شوند….» [18]

اصلاحات برود دنبال امور خیریه!

در مناظره‌ای که بین تاجزاده و زیدآبادی در دفتر سایت خبری اصلاح طلب انصاف‌نیوز برگزار شد، زیدآبادی ضمن انتقاد از عدم کارایی و تضاد رفتاری اصلاح‌طلبان گفت: «با فعالیت در حوزه‌های دیگر مثل خیریه و فرهنگی به بازسازی خودتان بپردازید.»«این‌که برخی از اصلاح‌طلبان تا در جایگاه مدیرکلی یا وزارت نباشند هیچی به هیچی است، خب آدم ضعیفی‌اند و اگر در قدرت هم قرار بگیرند نمی‌توانند کاری کند.» این فعال سیاسی با اشاره به عدم موفقیت دولت روحانی خطاب به تاج‌زاده می‌گوید: «شما اصلاح‌طلبان نمی‌توانید مسئولیت آن را بر عهده نگیرید. این دولت با رای و حمایت شما سر کار آمد.» [19]

حضور «تکنیسین‌ها» در میان اصلاح‌طلبان

عباس عبدی در روزنامه اعتماد بعد از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری دوره سیزدهم با اشاره به نداشتن راهبرد در جبهه اصلاحات و غلبه حضور تکنیسین‌های سیاسی [فرصت‌ طلب‌ها] در بین‌شان نوشت:‌ «… تکنیسین های سیاسی اقتضایی سخن می گویند، گاه می گویند برای جلوگیری از انتخاب نامزد حکومت بیاییم نامزد دیگری را انتخاب کنیم، بعد که می بینند این شعار پوچ است، می گویند برای دفاع از جمهوریت! بیاییم پای صندوق. می خواهند توفان در فنجان چای را به عنوان زلزله سیاسی قالب کنند. اصلاحات جز متمایز کردن خود از راه و روش تکنیسین های سیاسی چاره دیگری ندارد ولی متاسفانه آنان اکثریت قاطع این جبهه هستند پس بعید است، چاقو دسته خود را بِبُرد. آنان که خودشان مساله هستند، قادر به ارایه راهبرد برای حل مساله نیستند.» [20]

بی توجهی اصلاح‌طلبان به خود انتقادی

صادق زیباکلام درباره انتقاد ناپذیر بودن رهبران اصلاح طلب در روزنامه شرق نوشت: رفتار سیاسی رهبران اصلاحات به‌گونه‌ای است که گویا برایشان اساسا مفهومی به نام «انتقاد از خود» معنای چندانی ندارد و چقدر غم‌انگیز است جریان سیاسی‌ای که آیینه‌ای برای دیدن خود در دست نداشته باشد.‌از جمله ضعف‌های جریان اصلاحات غفلت آن از کادرسازی یا همان پوست‌اندازی بوده است…. واقعیت تلخ آن‌ است که اصلاح‌طلبان حتی در حد تغییر جلد هم نتوانسته‌اند گامی بردارند. چهره‌ها و شخصیت‌های اصلی آنان، همان چهره‌ها و شخصیت‌های دو دهه پیش هستند…. [21]

کارنامه غیر قابل دفاع اصلاحات

محمد قوچانی بعد از اعتراضات گرانی بنزین در آبان سال 98 در روزنامه سازندگی با انتقاد از عملکرد دولت روحانی و مجلس دهم به‌ویژه بدنه اصلاح‌طلب آن نوشت:‌ «واقعیت این است که با وجود باور به اصلاح‌طلبی نمی‌توان از کارنامه اصلاح‌طلبان چه در دولت، چه در مجلس، چه در شوراهای شهر و شهرداری‌ها دفاع کرد. حتی با فرض پذیرش نقش جناح مقابل [اصولگرایان] در عدم همکاری با اصلاح‌طلبان و از آن فراتر برخی کارشکنی‌های جناحی و حزبی، کارنامه‌ی اصلاح‌طلبان در به‌خصوص دوره‌ی اخیر در نهادهای انتخابی کامیاب نیست و در یأس، ناامیدی و سرخوردگی مردم و شهروندانی که به آنان رای داده‌اند اثر مستقیم دارد. متاسفانه فراتر از ناکارآمدی حتی مسائلی چون اتهام فساد و سوءاستفاده در همه سطوح کارگزاران سیاسی و حاکمیتی منتسب به جبهه اصلاحات به چشم می‌خورد که البته دربرگیرنده همه اصلاح‌طلبان نیست و می‌توان به موارد مشابه در اصولگرایان هم اشاره کرد اما ما اصلاح‌طلبان مسئول اعمال رقیبان خود نیستیم و حاسبوا قبل ان تحاسبوا...»

وی در ادامه می‌نویسد:‌ « اگر در دولت بتوان گناه کارنامه اصلاح‌طلبان را به گردن اعتدال‌گرایان انداخت و اگر در مجلس می‌توان ضعف اصلاح‌طلبان را به حساب ناهمراهی اصولگرایان معتدل گذاشت اما حداقل در شهرداری و شورای شهر تهران نمی‌توان از بار مسئولیت شانه خالی کرد و این واقعیتی دردناک است که ما اصلاح‌طلبان نتوانستیم انتظارات رای‌دهندگان را برآورده سازیم. حتی اگر موانع را طرح کنیم این توجیه از ما که از ساختار سیاسی و قانونی کشور اطلاع داشتیم پذیرفته نیست که ما با علم به این قانون و سیاست وارد انتخابات و حاکمیت شدیم.» [22]

اصلاح‌طلبی معلق در زمین و هوا

سعید حجاریان بعد از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری دوره سیزدهم در مصاحبه با سایت امتداد ضمن اشاره به اینکه برخی اصلاح طلبان ویژگی صندلی طلبی دارند و آن را مقدمه کسب‌وکار می‌دانند درباره بازسازی جریان اصلاح طلب و تعیین سمت‌وسوی آینده آن می‌گوید: «اصلاح‌طلبی اکنون معلق است و تنها راه برون‌رفت تعیین و بازآرایی گفتمان و آرمان و استراتژی و سازمان است. به هر میزان بر این چهار مؤلفه‌ تمرکز شود، می‌توان آینده بهتری را تصور کرد. اما باید مراقب بود که تحت عنوان بازسازی اصلاحات، اصلاح‌طلبی از کارکرد و معنای واقعی‌اش تهی نشود.» [23]

سکوت معنی‌دار اصلاحات مقابل مسئولیت‌ها

صادق زیبا کلام در روزنامه شرق می‌نویسد: آنان [اصلاح طلبان] در قبال عملکرد «فراکسیون امید» در مجلس دهم سکوت کردند. در قبال عملکرد دولت دوم آقای روحانی با وجود نقششان در ترغیب مردم به شرکت در انتخابات اردیبهشت 96 همچنان به سکوتشان ادامه دادند. حوادث و رویدادهای مهمی در سال‌های اخیر در کشور به وقوع پیوست؛ مانند ناکامی برجام، اعتراضات دی‌ماه ۹۶ و آبان‌ماه 98 که اصلاح‌طلبان در قبال تمامی آنها سکوت کردند یا به گفتن کلیشه‌های تکراری و کلی بسنده کردند. شعار «اصلاح‌طلب، اصولگرا دیگه تمومه ماجرا»، هم نتوانست آنان را به خود آورد. حاصل شد انتخابات اسفند ۹۸ و ریزش بخش عظیمی از بدنه اجتماعی‌شان اما و باکمال تأسف هیچ حرکت و تغییر و تحول جدی از آنان دیده نشد؛ انگار جملگی آن حوادث و رویدادها در کشور دیگری اتفاق افتاده. اگر تدبیر «چه باید کرد؟» و پوست‌اندازی در وضعیت اصلاح‌طلبان به‌صورت عاجل صورت نگیرد، آن‌قدرها طول‌ نخواهد کشید که از دوم خرداد و اصلاحات به‌جز نامی در تاریخ ایران بعد از انقلاب چیز دیگری باقی نخواهد ماند. [24]

منابع 

1- https://www.asriran.com/fa/news/813025/

2- https://www.khabaronline.ir/news/1289127

3- https://www.farsnews.ir/news/13990212000354/

4- https://www.farsnews.ir/news/13990212000354/

5- https://www.irna.ir/news/83831680/

6- https://www.farsnews.ir/news/13990212000354/

7- https://www.farsnews.ir/news/13990212000354/

8- https://www.khabaronline.ir/news/1289127

9- https://www.pishkhan.com/news/210721

10- https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3780102

11- http://www.pana.ir/news/1208277

12- https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3780102

13- https://www.khabaronline.ir/news/1555608/

14- https://snn.ir/fa/news/947454

15- https://www.khabaronline.ir/news/1537962

16- http://www.ensafnews.com/270057

17- https://www.mashreghnews.ir/news/1166619

18- https://www.baharnews.ir/news/268326

19- http://www.ensafnews.com/196577

20- https://www.barkhat.news/political/16242430902

21- https://www.khabaronline.ir/news/1418221/

22- https://www.alef.ir/news/3980911119.html

23- https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3783935

24- https://www.khabaronline.ir/news/1418221