میزان نوشت: با شروع فصل زمستان همواره با پدیده آلودگی هوا مواجه می‌شویم و از افرادی بسیاری می‌شونیم که باز هم زمستان و وارونگی دما باعث این آلودگی شده است. اما وارونگی هوا چیست؟ چرا رخ میدهد و به چه دلیل؟ در این گزارش به بیان توضیحاتی پیرامون این پدیده می‌پردازیم.
البته باید گفت که وارونگی هوا همان وارونگی دما است که اشتبا‌ها این گونه به کار برده میشود. وارونگی دما به معنی جا به جایی هواست که این روز‌ها شهروندان شهر‌های صنعتی و پرجمعیت با آن رو به رو و مواجه هستند.
وارونگی دما چیست؟
وارونگی دما یا همان لفظ غلط وارونگی هوا زمانی رخ میدهد که لای‌های از هوای گرم بالای هوای سرد مجاورت کره زمین قرار میگیرد. درچنین شرایطی پایداری هوا ایجاد میشود و به جای آنکه با افزایش ارتفاع کاهش دما داشته باشیم تا چند صد متر از سطح زمین با افزایش ارتفاع افزایش دما خواهیم داشت.
وارونگی تشعشعی یعنی در هنگام شب سطح زمین در اثر تشعشع سرد میشود و چنانچه فرایند سرد شدن برای مدت کافی ادامه یابد هوای نزدیک سطح زمین سردتر از جو بالای آن میشود. در چنین شرایطی وارونگی دمایی در نزدیکی زمین گسترش مییابد و در نتیجه در هوای آرام یا هنگام وزش باد خیلی ضعیف و کاهش تشعشع از سطح زمین فرایند سرد شدن به طرف بالا تا ارتفاع نسبتا کمی گسترش مییابد که نوعی وارونگی کم عمق ایجاد میشود. با وجود این گاه دمای سطح زمین نیز پایین آمده و وارونگی کم عمق سطح زمین کاملا مشخص میشود که در این حالت آنرا وارونگی قوی میخوانند.
شرایطی که منجر به وارونگی هوا میشود چیست؟
هوای آرام و بدون باد، زیرا وزش باد و ایجاد تلاطم در هوا موجب مخلوط شدن دمای هوا در سطوح مختلف شده و مانع از شکل گیری پدیده وارونگی دمایی میگردد. هوای صاف و بدون ابر نیز در چنین هوایی شرایط بهتری را مهیا خواهد نمود، زیرا وجود پوشش ابری در آسمان سبب جذب پرتو‌های مادون قرمز تابشی از سطح زمین و انعکاس مجدد آن به طرف سطح زمین شده و موجب گرم شدن مجدد هوا از پایین خواهد شد.
در نتیجه در هوای ابری احتمال وارونگی دمایی کمتر است. طولانی بودن شب. در شب‌های طولانی زمین برای باز تابش انرژی جذب شده در طول روز فرصت کافی خواهد داشت و زمان برای انتقال انرژی گرمایی به لایه‌های بالاتر مهیا خواهد بود، به همین دلیل هر چه شب طولانیتر باشد ضخامت لایه وارونگی بیشتر خواهد شد.
به توجه به شرایط ذکر شده مشخص میشود که شب‌های زمستان بویژه هنگامی که توده‌های هوای پایدار بر منطقهای ساکن باشد شرایط ایجاد وارونگی‌های تابشی بیش از هر موقع دیگر مهیا خواهد بود. این نوع وارونگی با طلوع خورشید بتدریج از بین میرود. با حاکم شدن وارونگی دمایی در سطح زمین بویژه در مناطق شهری بزرگ و صنعتی آلودگی‌های تولید شده توسط منابع آلاینده مانند خودرو ها، کارخانه ها، لوازم گرمازای منازل و… به دلیل سنگین بودن هوای سرد و عدم تمایل این هوا به صعود و انبساط وترکیب آن با هوای فوقانی در سطح زمین متراکم شده و سبب افزایش غلظت آلاینده‌ها در درون هوای استنشاقی انسان شده و عوارضی را به دنبال خواهد داشت.
حسین شهیدزاده مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در مورد دلیل آلوده‌تر شدن هوای تهران در پاییز امسال با وجود تعطیلی مراکز آموزشی و سفر‌های آموزشی در مجموع تنها حدود ۲۵ درصد از مجموع سفر‌های شهری را تشکیل می‌دهند و به همین نسبت بر روی رفت و آمد‌های درون‌شهری تأثیرگذار هستند، اما فراموش نکنیم بسیاری از شهروندانی که قبلاً از حمل و نقل عمومی استفاده می‌کردند، در حال حاضر به خاطر شرایط کرونا از خودروی شخصی‌شان استفاده می‌کنند. همچنین هوا به سمت سرد شدن میرود و سوخت بیشتری مصرف میشود، ضمن اینکه افرادی که در فصول گرم با استفاده از دوچرخه یا از طریق پیاده‌روی در سطح شهر تردد می‌کنند، در فصول سرد ترجیح می‌دهند از خودروی شخصی‌شان استفاده کنند.
در حالی که کارشناسان محیط زیست اعلام کرده اند که علت اصلی افزایش آلاینده در زمستان خودرو‌های دیزلی و اتوبوس‌های شهری است و همچنین با وارونگی دما و همچنین میزان انتشار آلاینده خودرو‌های بنزینی در فصل تابستان تاثیر بسیاری دارد؛ بهزاد اشجعی، دبیر کمیته فنی صدور مجوز‌های خودرویی اعلام کرد؛ آلایندگی تابستان با آلایندگی زمستان تفاوت دارد، در زمستان عامل آلایندگی، بیشتر ذرات معلق بوده که دلیل اصلی آن خودرو‌های دیزلی است. در تابستان دلیل اصلی آلایندگی ازن است. البته ذرات معلق در تابستان نیز وجود دارد، اما آلاینده غالب اُزن بوده که ناشی از خودرو‌های بنزینی است، اقدامات برای کاهش آلودگی هوا طبق مصوبه‌ها و قوانین مشخص است، افزایش تعداد و تردد خودرو‌های بنزینی در تهران عامل افزایش این آلاینده‌هاست که به‌دلیل تغییرات در اجرای طرح ترافیک به دنبال شیوع کرونا اتفاق افتاد.
به گفته اشجعی امسال از نظر انتشار آلایندگی تفاوتی با سال گذشته نخواهیم داشت، زیرا اقدامات لازم انجام نشده است، به طور نمونه، باید فیلتر دوده بر روی اتوبوس‌ها و کامیون‌ها نصب می‌شد یا خودرو‌های فرسوده اسقاط می‌شدند و اقدامات دیگری که در مصوبه‌ها آمده است؛ اما هنوز خبری از تحقق این برنامه‌ها نیست و در نتیجه نمی‌توان گفت آلایندگی در زمستان کاهش مییابد. در کشور به دلایل مختلف، میزان آلاینده‌های هوا در شهر‌های بزرگ به‌ویژه تهران بالاست و معمولا از اواخر پاییز شاهد پدیده وارونگی هوا هستیم که این موضوع احتمال شیوع بیماری‌های تنفسی را افزایش میدهد در صورتی که برنامه‌های منظمی برای رفع معضل آلودگی هوا اندیشیده نشود، به احتمال فراوان شاهد افزایش چشمگیر موارد کووید – ۱۹ خواهیم بود.
سید محمد مهدی میرزایی قمی، رییس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم پیشتر گفته بود که بر اساس مطالعات، تغییرات اقلیمی در شهر تهران، انواع مختلفی از مخاطرات اقلیمی را تشدید می‌کند. تغییرات اقلیمی سبب تشدید پایداری حرارتی و افزایش دوره استیلای پرفشار جنب حاره‌ای بر روی ایران است که موجب تغییر در الگوی بارش میگردد.
همچنین ادامه داد: پایداری برودتی نیز که معمولا با وارونگی دما همراه است شدت مییابد. این مساله به خصوص برای کلانشهر تهران حائز اهمیت است چرا که از نظر جغرافیایی چندان پالایش پذیر نیست و ساختار شهری، دسترسی به از باد‌های محلی و منطقهای را غیرممکن می‌سازد. بنا بر مطالعات انجام شده، در برخی سال‌ها، در تهران نزدیک به ۲۰۰ روز را با وارونگی دما مواجه هستیم که در ۹۰ درصد موارد، ارتفاع این وارونگی کمتر از ۵۰۰ متر است. در چنین مواردی آلاینده‌های هوا در این ارتفاع محبوس خواهند شد که معمولا در مناطق مرکز و جنوب شهر تهران و در فصول سرد سال شاهد آن هستیم.
