تبعیض آموزشی در مدارس ایران تا قبل از کرونا
تبعیض آموزشی در مدارس کشور همواره موضوع مورد بحثی بوده است؛ حتی پیش از شیوع کرونا همهی دانشآموزان به یک اندازه از آموزش بهره نمیبردند. مدارس دولتی با ظرفیتهای بالا و امکانات کم به آموزش میپرداختند؛ در حالیکه مدارس غیرانتفاعی آموزش را با جدیدترین امکانات روز پیش میبردند. برگزاری کلاسهای فوقبرنامه، کلاسهای تقویتی، آموزش زبان، ظرفیت کنترلشده، اردوهای تفریحی و آموزشی تنها بخشی از تفاوت عملکرد در مدارس دولتی و غیرانتفاعی بود. مدارس غیرانتفاعی برتر در ازای دریافت شهریه، خدماتی نظیر ناهار، میانوعده، سرویس رفت و آمد، آزمایشگاهها و سالنهای ورزشی مجهز را ارائه میدادند. مدیران این مدارس تنها به بالا بردن کیفیت آموزشی بسنده نمیکردند و سعی داشتند محیطی پویا و امن را برای دانشآموزان فراهم کنند. این در صورتی بود که آموزش در مدارس دولتی به ساعات حضور در کلاسهای پرجمعیت با حداقل امکانات آموزشی و رفاهی خلاصه میشد. این تبعیض آموزشی و شکاف طبقاتی بین مدارس دولتی و غیردولتی با شیوع کرونا بیشتر و عمیقتر شد.
آسیبپذیرترین قشر تحصیلی در دوران کرونا
تعطیلی غیرمنتظرهی مدارس و نبود زیرساخت مناسب، آموزش همهی پایههای تحصیلی را تحت تأثیر قرار داد؛ اما پیشدبستانیها و اول دبستانیها بیشترین آسیب آموزشی را در بین همهی پایهها دیدند. پیشدبستانی به عنوان آمادگی برای حضور دانشآموزان در محیط آموزشی اهمیت بالایی دارد. کودکان در این دوره با مهارتهای زندگی، آداب اجتماعی و اصول حضور در کلاس درس آشنا میشوند. دانشآموزان پیشدبستانی و اول ابتدایی نیاز به حضور فیزیکی معلم در کنار خود دارند و فضای مجازی این نیاز را به خوبی برطرف نمیکند. دروس پایهی اول اگر به خوبی در ذهن تثبیت نشود، میتواند عواقب جبرانناپذیر زیادی در آیندهی تحصیلی آنها داشته باشد. همچنین اغلب اولیا زمان کافی برای همراهی فرزندان در طول فرایند آموزش را ندارند و این موضوع میتواند در برقراری ارتباط مجازی و یادگیری اختلال ایجاد کند.
گروه دوم آسیبپذیر، دانشآموزان کنکوری بودند. آنها هنوز منتظر خبر نهایی از برگزاری کنکور هستند. گروهی از این افراد که از تابستان قبل شروع به مطالعه و تستزنی کردهاند، هوادار تعویق کنکور هستند و گروهی دوست دارند کنکور در زودترین زمان ممکن برگزار شود. این روزها شرایط برگزاری کنکور در زمان مقرر یا تعویق آن، در صدر اخبار قرار دارد. در آخرین جلسهی وزرات بهداشت با آموزش و پرورش اعلام شد در نیمهی دوم سال شاهد همزمانی آنفلولانزا با کرونا خواهیم بود. تعویق مجدد کنکور میتواند به حذف آن در سال 99 منجر شود و ممکن است داوطلبان آزمون سراسری یک سال پشت کنکور بمانند.
برگزاری کنکور دکتری و کارشناسی ارشد بازخوردهای زیادی داشت؛ بسیاری از شرکتکنندگان از رعایت نشدن پروتکلهای بهداشتی گلهمند بودند. همچنین تعداد شرکتکنندگان کنکور کارشناسی با دکتری و کارشناسی ارشد قابل مقایسه نیست. محمد باقر قالیباف، رئیس مجلس در جلسهی 12 مرداد با بیان این که به وعدههای داده شده در برگزاری کنکور دکتری عمل نشد، نگرانی خود را جهت برگزاری کنکور سراسری و عدم رعایت پروتکلهای بهداشتی اعلام کرد. طبق آخرین تصمیمگیریها کنکور 99 طی 4 روز در تاریخهای مقرر با رعایت پروتکلهای بهداشتی برگزار میشود. همچنین ورزشگاههای روباز به عنوان بهترین مکان برای برگزاری آزمون جامع تجهیز میشوند. البته این تصمیمگیری همچنان قطعی نیست و کاملأ بستگی به شرایط شیوع کرونا در روزهای آینده دارد. همین موضوع باعث شده دانشآموزان دوازدهمی و اولیا دچار استرس و نگرانی شوند؛ البته در میان مراکز آموزشی، بهترین مدارس متوسطه دوم غیرانتفاعی از این فرصت برای مشاورههای انگیزشی استفاده میکنند و علاوه بر مرور مطالب از طریق آموزش مجازی سعی در تقویت روحیهی دانشآموزان دارند.
مقایسه عملکرد مدارس دولتی و غیرانتفاعی در دوران کرونا
با شیوع کرونا و تعطیلی مراکز آموزشی، مدارس عملکرد متفاوتی از خود نشان دادند. مدارس دولتی به امید بازشدن مراکز تحصیلی تقریباً فعالیتی نداشتند. عملکرد مدارس غیرانتفاعی با توجه به بهرهمندی از امکانات و تجهیزات فنی مناسب، قابل قبول بود؛ به طوریکه از همان ابتدا آموزش برخط (آنلاین) را شروع کردند. در این میان صداوسیما برای همسانسازی دانشآموزان کل کشور و برقراری عدالت آموزشی، مدرسهی تلویزیونی را راهاندازی کرد. تلویزیونی که با توجه به 12 سال تحصیلی و درسهای زیاد، زمان کافی برای آموزش نداشت.
با ادامهدار شدن تعطیلی مدارس، نگرانیهای دانشآموزان و اولیا بیشتر شد. مدارس دولتی به آموزش از طریق اپلیکیشنهای تلفن همراه پرداختند و مدرسهی تلویزونی جای خود را به برنامهی شاد داد. اپلیکیشنی که فقط مختص گوشیهای همراه اندرویدی است و نسخهی IOS را پشتیبانی نمیکند. بسیاری از والدین از عملکرد این برنامه ناراضی بودند و از آن استفاده نکردند. همچنین دبیران زیادی از نبود امکانات آموزشی در فضاهای مجازی و از افزایش ساعت کاری خود شکایت داشتند. در حالیکه تعداد محدودی مدارس متوسطه و دبستان غیرانتفاعی تهران و شهرهای بزرگ شروع به آموزش برخط (آنلاین) کرده بودند. در این فضاهای درسی، دبیران و دانشآموزان به طور همزمان در کلاس مجازی حضور داشتند و روند آموزش تقریباً به خوبی انجام میشد. برخی از مدارس روستایی با همکاری معلمان در مکانهای باز و با تعداد کم شروع به فعالیت کردند. مدارس عشایری به دلیل تعداد کم دانشآموزان کمتر در خطر شیوع کرونا قرار داشتند. با این حال به گفتهی آقای سیفی - مدیرکل دفتر توسعه عدالت آموزشی و آموزش عشایر - به دلیل نداشتن تلویزیون، بستههای خودآموز درسی بین آنها توزیع شد و از خانوادهها برای ادامهی روند تحصیل کمک گرفته شد.
خوشبختانه دبیران در این برههی زمانی همکاری ویژهای داشتند. تعدادی از معلمهای پایههای مختلف به طرح مدرسهی تلویزیونی و برنامهی شاد کمک کردند. همچنین معلمان مدارس غیرانتفاعی طبق ساعات روزانه به تدریس برخط و رفع اشکال پرداختند و به تقویت عملکرد مدارس غیرانتفاعی در کرونا کمک کردند. برخی از معلمهای دلسوز و مسئولیتپذیر مدارس دولتی با نبود امکانات آموزشی مناسب، به شیوههای مختلف اعم از برقراری ارتباط با دانشآموزان از طریق پیامرسانهای داخلی و خارجی، تهیهی جزوههای دستنویس و ... آموزش را ادامه دادند. همچنین برخی از معلمهای روستایی به آموزش حضوری دانشآموزان در محل زندگی خود ادامه دادند. اما جای خالی زیرساختهای آموزش مجازی در مدارس، موضوع قابل تأملی بود که اولیا، دبیران و دانشآموزان از آن ناراضی بودند.
با توجه به گزارشهای به دست آمده میتوان گفت در مجموع مدارس غیرانتفاعی عملکرد بهتری در چندماههی اخیر داشتند؛ اما مگر چند مدرسهی غیرانتفاعی مجهز به سیستمهای آموزش برخط در کشور وجود دارد؟ متأسفانه تعداد مدارس هوشمند غیرانتفاعی در سطح کشور به قدری کم است که نمیتواند پاسخگوی نیاز همهی دانشآموزان باشد. به نظر میرسد سیستم آموزشی مجازی باعث عمیقتر شدن شکاف طبقاتی و افزایش تبعیض آموزشی در آموزش و پرورش میشود.
راهکار مسئولان برای آموزش مجازی در سال تحصیلی جدید
طبق گفتهی آقای حاجی میرزایی - وزیر آموزش و پرورش - فقط 70 درصد از دانشآموزان ایرانی دسترسی به اینترنت، رایانه، تلفن همراه یا تبلت دارند. با توجه به هزینهبر بودن دسترسی به اینترنت این پرسش مطرح میشود که در صورت تعطیلی مدارس تا چه زمانی میتوان به این روند آموزشی ادامه داد؟ راهکار مسئولان کشور برای جبران ضعف آموزشی، ادامه دادن برنامههای مدرسهی تلویزیونی است. آقای سیفی گفت: « با تداوم برنامهی آموزش تلویزیونی، بازآموزی دورهی ابتدایی به ویژه حروف الفبا را قبل از شروع مدارس در نظر گرفته و برای سایر پایهها نیز در تابستان، تدریس علوم و ریاضی را خواهیم داشت.» در این میان چند خبرگزاری از نسخهی جدید برنامهی کاربردی شاد برای گوشیهای IOS خبر دادند. اما از آنجایی که مدرسهی تلویزیونی و برنامهی شاد در سال گذشته تأثیر چندانی در بهبود آموزش نداشتند باید دید امسال چه عملکردی خواهند داشت و چه میزان رضایت از طرف اولیا و دانشآموزان کسب میکنند.
عواقب بیتوجهی به لزوم آموزش مجازی
سال تحصیلی پیش، از اواخر اسفند با تعطیلی مدارس روبرو شد. تعطیلی 4 ماههی مدارس مشکلات آموزشی زیادی به همراه داشت و نتیجهی عملکرد دانشآموزان و مدارس در امتحانات نهایی رضایتبخش نبود. حال اگر قرار باشد مدارس از اول سال تحصیلی به صورت مجازی آموزشهای خود را شروع کنند، دانشآموزان آسیبهای بیشتری را متحمل میشوند. همانطور که گفتیم دانشآموزان پایهی اول دبستان، پیشدبستانیها و دوازدهمیها قشر آسیبپذیر این شرایط تحصیلی هستند. اگر دروس پایهی اول در سال تحصیلی جدید به دانشآموزان به صورت اصولی آموزش داده نشود، آنها تا انتهای دوران تحصیل با ضعف در دروس پایه روبرو خواهند بود. همچنین اگر سیستم مدارس برای آموزش مجازی تجهیز نشود، کنکوریهای سال 1400 هم به سرنوشت دانشآموزان دوازدهمی امسال دچار خواهند شد و در واقع سال تحصیلی هیچ برآیندی برای آنها نخواهد داشت. بنابراین هم اولیا و هم مسئولان باید برنامهریزی ویژهای برای سال تحصیلی جدید داشته باشند.
اگر دقت کرده باشید، در لیست قبولیهای کنکور سالهای پیشین دیگر خبری از نوجوانان روستایی بدون امکانات نیست. متأسفانه شکاف طبقاتی در کشور روزبهروز در حال عمیقتر شدن است. مدارس دولتی با ظرفیتهای بالا و کمبود امکانات آموزشی توانایی برگزاری کلاسهای مفید را ندارند؛ از طرفی مدارس غیرانتفاعی با توجه به بهرهمندی از تجهیزات هوشمند و امکانات تحصیلی بهتر، سطح آموزشی بالاتری دارند؛ در این میان دانشآموزان مدارس برتر موفقیتهای بیشتری کسب میکنند. و افرادی که بدون امکانات تحصیل میکنند، دچار ضعف آموزشی خواهند شد. امیدواریم مسئولین کشور قبل از افزایش تبعیض آموزشی در آموزش و پرورش اقداماتی انجام دهند تا در سال جدید دانشآموزان بیشتری از امکانات تحصیلی استفاده کنند؛ زیرا در صورت عدم برنامهریزی اصولی شاهد بیشتر شدن بازماندگان تحصیلی و ناکارآمدی مدارس دولتی خواهیم بود.