به گزارش الف، فساد یک مشکل همیشگی است که جهان ما گرفتار آن است. این مشکل هیچ مرز یا کشوری را نمی شناسد و در هرجایی قابل مشاهده است. کشورهای جداشده ازاتحاد جماهیر شوروی و همچنین کشورهای برجسته حوزه سرمایه داری، همه و همه با این مشکل دست به گریبان هستند. اینگونه به نظر می رسد که می توان ریشه های پدیده فساد را در طبیعت(فطرت) انسان ها یافت. امیال انسانی نظیر طمع، جاه طلبی و میل به قدرت، محرک های روانشناختی هستند که به پدیده فساد دامن می زنند. با این حال، فساد صرفا یک مساله مرتبط با روان انسان ها نیست. بسیاری از نیروها و محرک های نهادی مثل حکمروایی بد، نبودِ شفافیت، ساختارهای معیوب تصمیم سازی، و ناکارآمدی و کمبودها، محرک هایی­هایی هستند که می توان از آن ها به عنوان دلایل احتمالی وقوع پدیده فساد یاد کرد. 

فساد را می توان به مثابه استفاده نامشروع و غیرقانونی از منابع عمومی در راستای اهداف و مقاصد شخصی دانست. سازمان شفافیت بین المللی(INTERNATIONAL TRANSPARENCY)، پدیده فساد را سواستفاده از قدرتِ واگذار شده(تفویض شده)، در راستای اهداف شخصی(و نه جمعی) تعریف می کند. بانک جهانی، فساد را سواستفاده از امکانات دولتی در راستای مقاصد شخصی معرفی می کند. این نهاد بین المللی همچنین به این نکته اشاره می کند که این مفهوم(فساد)، طیف گسترده ای از اقدامات و اعمال اشخاص را پوشش می دهد. در این راستا، به طور کلی می توان فساد را هرگونه اقدام فردی، جمعی، ساختاری و یا به مثابه فرآیندی دانست که در آن، استفاده از اقتدار و جایگاه دولتی در راستای اهداف و اغراض شخصی، تسهیل و ممکن می شود. این تعریف، راه های مختلفی را که افراد و نهادها از طریق آن­ها از قدرت و اعتماد عمومی سواستفاده می کنند را شامل می شود. 

در حالیکه پدیده فساد در جهان ادامه دارد و در جریان است، تلاش هایی برای ریشه کن کردن و نابودی آن نیز در دستورکار قرار می گیرند. در این راستا، مجموعه راه حل های مختلف و متنوعی جهت برخورد با پدیده فساد، از راهکارهای قضایی گرفته تا بهبود شفافیت و کارآمدی، در دستور کار قرار گرفته اند. با این حال، بهره گیری از پدیده "سوت زنی/Whistleblowing" که در آن به ارائه مشوق هایی به افراد افشاگر(سوت زن) اقدام می شود(تا فسادها را برملا کنند) و از آن ها در این راستا حمایت قانونی می شود، در زمره یکی از مهمترین راه حل های مبارزه با فساد قرار داشته است. اگرچه سوت زنی به تنهایی قادر به ریشه کن کردن پدیده فساد نیست، با این حال، این پدیده(سوت زنی)، یکی از ابزارهایی است که با تمسک به آن می توان اوضاع و شرایط حکمروایی را بهبود بخشید و سازمان ها و نهادهای حکومتی را ایجاد کرد که از نظر قانونی و اخلاقی، سالم باشند. 

*سوت زنی: تعریف و ضرورت وجود آن در جوامع مختلف

برخی ناظران بر این باورند که پدیده سوت زنی به عنوان شکلی از ابراز مخالفت با فساد، چهار ویژگی عمده دارد: 1)این پدیده یک اقدام فردی با هدف برملا کردن اطلاعات(در ملا عام قرار دادن آن ها) است. 2)این اطلاعات برای برخی از افراد که در خارج از یک سازمان یا نهاد قرار دارند افشا می شوند و آن ها آن اطلاعات را عمومی می کنند. 3)اطلاعات افشا شده مستقیما به برخی کارکردها و اقدامات غیرقانونی در داخل یک سازمان یا نهاد می پردازند. و در نهایت، 4)فردی که اقدام به افشای اطلاعات مرتبط با فعالیت های غیرقانونی و یا مفسدانه در داخل یک سازمان می کند، خود عضو آن سازمان یا نهاد است. در این راستا وی یک روزنامه نگار یا انسان عادی در جامعه به حساب نمی آید. به طور خلاصه، یک سوت زن(افشاگر/Whistleblower)، فردی است که تخلفات رخ داده در یک سازمان را افشا و علنی می کند. این تعریف از سوت زنی اگرچه خوب است با این حال کامل نیست و به عنوان مثال، به رویه های مرتبط با گزارش و اصلاح فساد، بی­اعتناست. از این رو می توان در یک تصویر کلی، سوت زنی را اینگونه تعریف کرد: «اقدام یک فرد در داخل یک سازمان که با هدف افشای وقوع فساد در آن نهاد یا سازمان و در نهایت اصلاح آن انجام می شود».

علاوه بر چهار ویژگی که پیش از این به آن ها اشاره شد، دو ویژگی دیگر را نیز می توان به یک سوت زن مرتبط دانست. اول، فردِ سوت زن در وهله نخست به شدت تحت تاثیر میل خود مبنی بر افشای اقدامات غیرقانونی و تخلفات است. تاکید بر گزاره یِ "در وهله نخست"، دو دلیل عمده دارد: اول، این مساله سوت زن را ارتکاب به یک عمل توهین آمیز و یا صرفِ شرمنده کردن دیگران، جدا می کند و دوم، این مساله سوت زن را افرادی که صرفا برای کسب منافع اقتصادی دست به سوت زنی می زنند، جدا می سازد. با این حال، کنارگذاشتن گزاره اعطای امتیازات اقتصادی به فردی که سوت زنی می­کند، چندان هم درست نیست. این مساله مخصوصا با توجه به اینکه برخی افراد سوت زن در راستای انجام اقدامات ضدفساد خود متحمل خسارات زیادی می شوند، از ارزش و اهمیت برخوردار است. از این رو، پاداش ها برای افراد سوت زن هم از این منظر که آن ها امکان دارد متحمل خسارت(نظیر از دست دادن شغلشان) شده و هم از این منظر که سوت زنان در پیگیری اقدامات ضدفساد خود با مشوق رو به رو هستند، از اهمیت برخوردار هستند. این موضوع کمک می کند تا شرایط و بستر لازم برای پدیده سوت زنی در جوامع مختلف ایجاد شود. به عنوان مثال، اکنون در آمریکا امتیازهای مختلفی برای سوت زنان در چهارچوب قانون این کشور درنظر گرفته شده است. امری که پویایی و زنده بودن این پدیده را تضمین می­کند.

ویژگی دوم اشاره به این نکته دارد که فردی که اقدام به سوت زنی می کند این کار را با این امید یا هدف انجام می دهد که سازمان و یا نهادی که در آن حضور دارد، قادر است خود امورش را سازماندهی و مدیریت کند. هر سازمان یا نهادی، تشکیلاتی را برای مقابله با تخلفات خود دارد. با این حال، سوت زنی، خود، جایگزینی برای این ساز و کار است و به نوعی به نهاد نظارتی کمک کرده و حتی بر آن نظارت می کند. از این منظر، سوت زنی پدیده ای است که می تواند خارج از بوروکراسی های اداری و به نحو فعالانه ای، با وقوع تخلفات گسترده در سازمان ها و نهادهای مختلف مقابله کند. 

*چرا وجود پدیده سوت زنی ضرورت دارد؟

استدلال های مختلفی در حمایت از پدیده سوت زنی در جوامع مختلف ارائه می شوند. اول، همانطور که پیش از این اشاره شد، امکان دارد برخی نهادها نسبت به افشای تخلفات، بی میل و یا ناتوان باشند و از رفتارهای انتقام جویانه هراس داشته باشند. از این رو، سوت زنی و سوت زنان تنها امکانات جایگزینی هستند که می توانند در این نهادها اقدام به افشای تخلفات کنند و نسبت به تصحیح آن ها، مطابه گری کنند. 

استدلال دومی که در توجیه سوت زنی ارائه می شود این نکته است که سوت زنی، مکانیسمی برای تصحیح و اصلاح سازمان ها است. سازمان ها و نهادهایِ مردم نهاد دولتی و خصوصی، می توانند آسیب هایی را ایجاد کنند و کارهای اشتباهی را انجام بدهند. سوت زنی اقدام به افشای رفتارهای نادرست با این هدف می کند که افشای عمومی تخلفات می­تواند به بروز تغییرات درست و صحیح منجر شود. اینکه آیا سوت زنی منجر به اجرای اصلاحات و تغییرات مفید و موثر شده خود جای بحث و مناظره دارد. سوم، سوت زنی با جدیت به دنبال افشای آن دسته از رفتارها و اقدامات نادرستی است که افکار عمومی باید از آن ها مطلع شوند و هرچه سریع تر نیز این رفتارها و اقدامات، بایستی متوقف شوند. افشای رشوه­گیری، نظارت غیرقانونی، سواستفاده از منابع سازمانی، و توطئه های غیرقانونی، همه و همه اقداماتی هستند که باید افشا شده و اصلاح گردند. در نهایت باید گفت، سوت زنی را می توان به مثابه پدیده ای دانست که منجر به برقراری و گسترش عدالت می شود و بر اساس آن، متخلفان باید پاسخگوی اقدامات غلط و اشتباه خود باشند. 

با توجه به تمامی دلایلی که در بالا به آن ها اشاره شد، سوت زنی بیش از همه به عنوان یک مولفه لازم و ضروری در نظارت و افشای رفتارهای غیرقانونی و غیراخلاقی، تحلیل می شود و نسبت کمی با نفرت و یا احساسات شخصی در قبال دیگران دارد. 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*منبع: 

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2351667415000141