«هزار و یک روز و ریشه‌های آن در ادبیات ترکی عثمانی و فارسی»

نویسنده: اولریش مارزُلف

مترجم: پگاه خدیش

ناشر: چشمه، چاپ اول، زمستان 1397 

193 صفحه، 24000 تومان

 

***

1

ادبیات ایران و اسلام، بخصوص ادبیات فارسی مملو از حکایات است. کمتر ممکن است در یک فرهنگِ دیگر، این همه کتاب چندین جلدی تالیف و تدوین شده باشد پر از قصه های گوناگون و رنگارنگ: حکایات اخلاقی، داستانهای حماسی، قصه های عاشقانه، قصه های مردمی و عامیانه، حکایتهای عجیب و غریب یا شگفت انگیز مانند بخشهایی از هزار و یکشب آمده و غیره و همۀ اینها از فرهنگِ قصه گوی و افسانه پرداز و شفاهی ایرانی برآمده که روزگار خود را با قصه های شب، نقالی در قهوه خانه و بازار و اینها گذرانده اند. باری، علاوه بر کتابهایی چندین جلدی مثل جوامع الحکایات، آثاری هم داریم که اختصاصا در یک موضوع نوشته شده اند از این جمله است کتاب فرج بعد از شدّت که اختصاصا دربارۀ یک موضوع کلی نوشته شده است: مواردی که کسی به بلایی گرفتار می آید و از آن خلاص می شود و البته گرفتاری ها هم ابواب بندی شده مثل بیماری و عشق و ...

2

ترجمۀ آثار شرقی به زبان های غربی در دو سه قرنِ اخیر و تاثیراتی که در هر دو فرهنگ برجا نهاده، خود حکایت بلندی است که کتابهایی نیز به فارسی و زبانهای فرنگی در این باره تألیف شده و نشان می دهد آثاری از قبیل شاهنامۀ فردوسی، مثنوی معنوی، دیوان حافظ، گلستان و بوستان سعدی، رباعیات خیام، هزار و یکشب ووو چگونه وارد فرهنگ غرب شدند، به چه شکلیحیات خود را ادامه دادند و چه تاثیراتی برجا نهادند، از این میان ترجمۀ رباعیات خیام از همه معروف تر است که در واقع نه ترجمه، بلکه به نوعی اقتباسِ فیتزجرالد از رباعیات خیام بود. خلاصه ماجرای این ترجمه ها و تاثیر و تأثّرات هم برای علاقمندانِ مطالعات فرهنگی جالب توجه و سودمند خواهد بود.

 

3
پروفسور مارزُلف محقق برجستۀ آلمانیِ قصه های ایرانی، آثار متعددی در زمینه های قصه های ایرانی نوشته که برخی از آنها به فارسی هم ترجمه شد است از جمله کتاب "طبقه بندی قصه های ایرانی" که با ترجمۀ کیکاوس جهانداری از سوی نشر سروش منتشر شده و نیز کتابِ الوِل ساتن با عنوان "قصه های مشدی گلین خانم" که با ویرایش او و همکارانش از سوی نشر مرکز منتشر شده است. 

4

اما داستان کتاب "هزار یک روز و ریشه های آن در ادبیات ترکی عثمانی و فارسی" چیست؟

در اوایل قرن هجدهم کتابی در فرانسه به دست "فرانسوا پِتی دلاکروا" منتشر می شود با عنوانِ هزار و یک روز این کتاب در غرب مشهور می شود و تأثیر می گذارد و پژوهشهای گوناگونی دربارۀ آن صورت می گیرد.

پیداست که این عنوان بیش از هر چیز هزار و یک شب را به یاد می آورد که قبل از این آنتوان گالان آن را به زبان فرانسوی ترجمه و منتشر کرده بود.

البته خودِ پِتی دلاکروا مدّعی ست کتاب هزار و یک روز را از یک درویش اصفهانی گرفته و بنابراین کتاب خود را دارای اصل فارسی معرفی می کند. ولی اشکال اینجاست که در فارسی کتابی با این عنوان نداریم، چنانکه مارزُلف می گوید:

"تحقیقات بعدی ثابت کرد که تأکیدها و پافشاری های پِتی دلاکروا در مورد اصالت و مستند بودنِ اثرش، صرفاً دلیل سازی و حجّت تراشی برای گمراه کردنِ مخاطبان و پژوهشگران است... تاکنون ثابت نشده که کتابی به نام هزار و یک روز پیش از پِتی دلاکروا در ادبیات فارسی وجود داشته است، دیگر اینکه پِتی دلاکروا بیشتر قصه ها را نه از فارسی بلکه از ترکی عثمانی ترجمه کرده و سوم اینکه به جای ترتیب دادنِ ترجمه ای کم و بیش وفادار به متن، از موضوعات و مطالب موجوددر منابع گوناگون الهام گرفته و بن مایه ها، عناصر، طرح ها، شخصیت ها و قصه ها را به میل و سلیقۀ خود برگزیده و پس و پیش کرده است." (ص 19 – 20)

بدین ترتیب و با استدلالهایی دیگر، مارزُلف نشان می دهد که هزار و یک روزِ فرانسویِ پِتی دلاکروا نه از فارسی بلکه از فرج بعد از شدّت ترکی عثمانی ترجمه شده البته همراه با دخل و تصرّفهایی.

همچنین فرج بعد از شدّتِ ترکی به نوبۀ خود، از یک یا چند مجموعه قصۀ فارسی با نام کلیِ جامع الحکایات برگرفته و ترجمه شده است و چنانکه مترجم متذکر می شود به عقیدۀ مارزُلف: "یک نسخۀ اساس جامع الحکایاتِ فارسی، شاملِ تعداد بسیاری قصه و افسانۀ دلنشین و خواندنی وجود داشته که مأخذ مترجم ترک در ترجمۀ فرج بعد از شدت بوده و هنوز اثری از آن یافت نشده است." (ص7)

با این اوصاف، مقصود مارزُلف از تألیف این کتاب، چنانکه خود می گوید تشریحِ ارتباط پیچیدۀ سه نوع کتاب از سه فرهنگ و زبان متفاوت است: هزار و یک روزِ فرانسوی، فرج بعد از شدّت ترکی عثمانی، و جامع الحکایات فارسی.

همچنین، چنانکه مترجم کتاب متذکر می شود: 

“از مهم ترین ویژگی های این پژوهش آن است که مفهوم فرج بعد از شدّت، یا گشایش پس از سختی، ساختاری بسیار همانند با قصه های شگفتی (قصه ها پریان :  fairy tales) اروپایی دارد که در آن قهرمان قصه، پیش از رسیدن به رستگاری و خوشبختیِ نهایی، دوران سخت و دشواری را پشت سر می گذارد.” (ص 8)

5

بعد از مقدمۀ مترجم، و پیش گفتار و مقدّمۀ نویسنده، سپس در سه گفتار کوتاه، هزار و یک روز فرانسوی، فرج بعد از شدّت ترکی و جامع الحکایات فارسی و نسخه های آن معرفی می شود. در گفتار بعد مولّف به قصه های فرج بعد از شدّت در روایات فارسی، عربی و بین المللی می پردازد و سپس دو گفتار کوتاه می آید با این عناوین: "گونه های قصه در فرج بعد از شدّت" و "فرج بعد از شدّت و ادبیات میانه در جهان اسلام". 

و این همه کمتر از نیمی از کتاب است. در نیمۀ دوم خلاصه و شرح قصه ها آمده است که شامل 42 قصه است از قصۀ "ابوالقاسم بصری، امیر بصره و ابوالفتح واسطی" تا "اخی خوردک و مرد بسیار سفر". در هر یک ابتدا خلاصۀ قصه آمده و سپس توضیحاتی می آید که علاوه بر برخی نکات مآخذ یا پیشینه های قصه در فرج بعد از شدّت ترکی و نیز آثار فارسی از قبیل نسخه های جامع الحکایات، طوطی نامۀ نخشبی، محبوب القلوب فراهی، جوامع الحکایات عوفی و غیره نشان داده شده است. البته همانطور که مولف تذکر داده مجال آن نبوده است که همۀ قصه های فرج بعد از شدّت را از تمامِ لحاظ بررسی کند. در انتهای کتاب یادداشتهای مولف و منابع آمده است.

*

مطالعۀ این کتاب برای گروههای گوناگون سودمند است از جمله: علاقمندان ادبیات فارسی، پژوهشگرانِ فرهنگ و زبان و ادبیاتِ ترکی عثمانی، پژوهشگران قصه و ادبیات عامیانۀ ایران و جهان اسلام، و نیز علاقمندان و پژوهشگرانِ موضوع تاریخ ترجمۀ متون ایرانی، عربی و ترکی به زبانهای فرنگی.