«استاد پترزبورگ»
نویسنده: جی. ام. کوتسی
مترجم: محمدرضا ترک تتاری
ناشر: ماهی، چاپ اول 1398
256 صفحه؛ 38000 تومان
***
«مرد همین حالا هم می‌داند که این روزها حکم گذرگاهی را دارند که هرگز آنها را فراموش نخواهد کرد. حتی ممکن است روزی در نوشته‌هایش به آنها بپردازد. شرم خاصی به سراغش می‌آید، البته سطحی و زودگذر. نخست در نوشته‌هایش و حالا در زندگی‌اش، شرم گویی قدرت خود را از دست داده است و جای خود را به انفعالی پوچ و غیراخلاقی داده است که هیچ حد و حصری نمی‌شناسد. گویی از گوشه‌ی چشم می‌تواند ابرهایی توفانی را ببیند که با سرعتی مهارناشدنی به او نزدیک می‌شوند و هر چه را که بر سر راهشان است نیست و نابود می‌کنند. با بیم و هیجان منتظر است تا این توفان همه چیز را زیر و زبر کند.»
جی. ام. کوتسی در «استاد پترزبورگ» موضوع خاصی را دستمایه‌ی نوشتن رمان خود کرده است. هر انسانی به هر حال در توفانِ فقدان و از دست دادنِ عزیزان گرفتار می‌شود. فرآیند سوگواری و تسکین و سازگاری با اتفاق پیش‌آمده، اگرچه از نظر روانشناسی مراحل مشخص و طبقه‌بندی‌شده‌ای دارد، اما هر انسانی به شکلی منحصر به فرد و با روش‌های مخصوص به خود و متناسب با خصوصیات شخصیتی‌اش، از این مرحله‌ی سخت گذر می‌کند. این فرآیند برای نویسنده‌ای مانند داستایوفسکی می‌تواند فراز و نشیب‌های پرکشش و داستانی خاصِ خود را داشته باشد. این‌که داستایوفسکی چگونه می‌تواند با فقدان پسرش کنار بیاید و از چه مراحلی عبور می‌کند تا این غم را تسکین ببخشد و اصلا آیا می‌تواند آن را به عنوان مسئله‌ای در زندگی خود حل کند؟ پرسش‌هایی است که کوتسی مخاطبش را در این کتاب، با آنها روبرو می‌کند. داستان «استاد پترزبورگ» روایت‌گر احساسات و روحیات پیچیده و اغلب متناقض انسانی مثل داستایوفسکی در مصاف با سختی‌های فقدان است. کوتسی که هموره در داستان‌هایش بر روابط انسانی متمرکز بوده، این بار هم نقطه‌ی کانونی رمان خود را بر روابط انسانی، در یکی از بحرانی‌ترین اتفاقات زندگی‌شان یعنی فقدان استوار کرده است. او پیش از این نیز در کتاب «زندگی و زمانه‌ی مایکل کی» و «رسوایی» به سراغ ظرایف و پیچیدگی‌های وجود انسان رفته است که هر دو رمان هم برای او جایزه‌ی بوکر را به ارمغان آورده‌اند.
فئودور میخایلوویچ داستایوفسکی در زمان وقوع داستان «استاد پترزبورگ» با همسرش در درسدن زندگی می‌کند. از پترزبورگ به او تلگرامی می‌رسد که پسرش، پاول، فوت شده است. داستایوفسکی بی‌قرار و سردرگم به پترزبورگ سفر می‌کند اما پیش از رسیدنِ او، پسرش را دفن کرده‌اند. زن و دختر صاحبخانه‌ی پاول، داستایوفسکی را سر مزار او می‌برند و او در حالتی آمیخته با بغض و حیرت با پسرش وداع می‌کند. او در راه بازگشت حس می‌کند نمی‌تواند به همین راحتی از این فقدان عبور کند و همان اتاق پسر را از زن صاحبخانه اجاره می‌کند و آن‌جا می‌ماند تا با اندوه و تشویش از دست دادن فرزندش کنار بیاید.
داستایوفسکی در مسیر گذشتن از این اندوه، رویکردی مخصوص به خود را دارد. او نویسنده‌ای وسواسی و دقیق است و از منظر او اشیاء به شکلی معرف انسان‌ها و شخصیت یگانه‌ی آنها هستند. بر همین مبنا وسایل پاول نیز برای او ارزشی به اندازه‌ی خودش پیدا می‌کنند و اصراری دیوانه‌وار برای پس گرفتن نامه‌ها و یادداشت‌های پسرش از اداره‌ی پلیس نشان می‌دهد و در واقع وسایل پسر، بخشی از وجود خودِ او می‌شوند. کت‌وشلوار، پتو، قلم و کاغذها، همه و همه خودِ پاول هستند و بوی او را دارند. داستایوسکی با این اشیاء به خواب می‌رود و بیدار می‌شود و دور کردن آنها از خودش برای او مساوی با اضطرابی غیرقابل کنترل است. او حالا دیگر خود را کاملا در هیئت پاول می‌بیند و از این جهت مثل یک جوان سرخوش به سراغ عشق و حواشی آن می‌رود و با آغوش باز آن را می‌پذیرد. یک آنارشیست دوآتشه می‌شود و آرمان‌خواهیِ یک جوان بیست ساله را در سر می‌پروراند و همانند او سرخوش در خیابان‌ها راه می‌رود و رؤیاپردازی می‌کند و برای آینده‌اش نقشه می‌کشد. ولخرجی‌های جوانانه می‌کند و به مردم لبخندهای سبکسرانه تحویل می‌دهد. او حالا طوری زندگی می‌کند انگار که روح پسرک در او حلول کرده است و انگار که دیگر نمی‌خواهد به زندگی پیرانه‌سر خود در درسدن بازگردد. او می‌خواهد در پترزبورگ بماند و به جای پسر از دست رفته‌اش، تب و تاب جوانی را تجربه کند. اما مگر واقعا می‌تواند این کار را بکند؟
این پرسشی است که کوتسی در نهایت مخاطبش را با آن مواجه می‌کند. او نویسنده‌ای هلندی‌تبار و اهل آفریقای جنوبی است که با نگاهی تأثیرپذیرفته از فراز و نشیب‌های سیاسی و اجتماعی کشور خود، همیشه سعی در به تصویر کشیدن وضعیت انسان‌ها در دشواری‌هایی چون جنگ، مهاجرت و نابسامانی‌های سیاسی داشته است. تلاش او برای یک عمر فعالیت ادبی با تمرکز بر این موضوعات نهایتا منجر به دریافت جایزه نوبل در سال 2003 شد. کتاب «استاد پترزبورگ» حاصل کوشش او برای شناساندن ابعاد کمتر توجه شده از شخصیت‌هایی برجسته همچون داستایوفسکی است. او در این کتاب پرسش‌هایی درباره‌ی ویژگی‌های اسرارآمیز انسان‌ها مطرح می‌کند که چالش‌برانگیز و در عین حال جذابند.
