«فلسفه چامسکی»

نویسنده: مورتون وینستون

مترجم: احمدرضا تقاء

ناشر: فرهنگ نشر نو، چاپ اول 1398

175 صفحه، 24000 تومان

****

معمولا وقتی بنا باشد درباره متفکری کتابی بنویسند که همه ابعاد تفکرش را در بر بگیرد، به سراغ کسانی می‌روند که استخوان‌هایشان در گور پوسیده باشد. این متفکران تمام فکرهایشان را کرده‌اند و دیگر نمی‌توانند در نظریاتشان تجدید نظر کنند. از همه مهمتر اینکه هر مطلبی هم که درباره آنها بنویسند، امکان اعتراض ندارند. به این دلایل و شاید دلایل دیگر، راحت‌تر می‌توان نظامی فکری چنین اندیشمندانی را جمع‌وجور کرد. البته این قاعده کلی گه‌گاه استثنا پیدا می‌کند؛ مثلا آنجایی که آن متفکر شخصیت بسیار مهم و اثرگذاری است، اما سنش به 92 سال رسیده باشد و خیال ندارد که بمیرد، مثل نوآم چامسکی.

بدون اغراق هیچ کتابی نمی‌تواند ارزش و اهمیت ابداعات نظری چامسکی را به طور کامل نشان دهد. نوآوری‌های او در زبان‌شناسی حقیقتا انقلابی است. به علاوه، دامنه این انقلاب هم از زبان‌شناسی گذشته و به دیگر دانش‌ها رسیده است؛ برای مثال فلسفه، فلسفه علم، فلسفه اخلاق، علوم اجتماعی، انسان‌شناسی، سیاست و به طور کلی همه علوم انسانی و صد البته دانش‌های مربوط به زبان. فقط خود او در حدود هشتاد کتاب نگاشته و شمار مقالاتش از هزار بیرون است. آثاری که درباره او نوشته‌اند که دیگر بی‌شمار است و تقریبا به همه زبان‌های دنیا درباره او و اندیشه‌هایش پژوهش‌های خرد و کلان انجام داده‌اند.

همه اینها نشان می‌دهد که او یکی از مهمترین و بزرگ‌ترین متفکران زنده حال حاضر دنیاست و شناخت او جزو اولویت‌ها به شمار می‌آید. اما مسئله اینجاست که آشنایی با او به همان اندازه که ضرورت دارد، دشوار هم هست. حال اگر کتابی که بر این دشواری فائق آید، باید آن را اثر گران‌بهایی دانست و آن را غنیمت شمرد. کتاب کوچک مرتون وینستون چنین است و احتمالا بهترین گزینه برای فارسی‌زبانان نیز هست.

وینستون تلاش کرده در چهار فصل مجزا، اما مرتبط به هم، حداکثر مطالب را درباره چامسکی بگوید. در ابتدا به زندگی او پرداخته و ماجرای ظهور چامسکی را از تولد تا جای‌گیر شدنش در دانشگاه روایت می‌کند. در فصل دوم به انقلاب زبان‌شناسی او می‌پردازد و نظریه پیچیده و مفصل او را به طور مختصر و مفید با بیانی ساده و روشن توضیح می‌دهد. اما چامسکی در میان عموم مردم به نظریات رادیکال سیاسی‌اش در انتقاد از دولت آمریکا معروف است. نویسنده به این بخش از فعالیت‌های چامسکی نیز به خوبی پرداخته و لذا فصل بعدی را تماما به مهمترین انتقادات چامسکی نسبت به سیاست‌های خارجی آمریکا اختصاص داده است. چراکه در فصل پایانی هم با کلیت فلسفه سیاسی او آشنا می‌شویم.

جان آدامز (1735-1826)، دومین رییس‌جمهور ایالات متحده آمریکا و جزو پدران بنیان‌گذار آن، سخنی می‌گوید که ظاهرا هنوز هم درست است: «در‌حالی‌که همه علوم دیگر پیشرفت داشته است، علم حکومت متوقف مانده و امروزه بهتر از سه یا چهار هزار سال پیش اعمال نمی‌شود». این مطلب امروز هم درباره آمریکا صادق است. در عرصه سیاست خارجی حتی نمی‌توان از حکومت‌داری سخن گفت، بلکه باید آن را وحشی‌گری دولتی نامید. اندیشه‌های سیاسی چامسکی در این چارچوب جای می‌گیرد.

نکته اول درباره دیدگاه‌های سیاسی چامسکی این است که فلسفه سیاسی او از جنس تئوری و نظریه‌پردازی کلان و انتزاعی نیست. اساسا چامسکی با نسخه‌های کلی و کلان مشکل دارد و آن را بی‌فایده می‌داند؛ زیرا در شرایط واقعی و عینی به حدی از پیچیدگی می‌رسد که هیچ نظریه‌ای از پس آن برنمی‌آید. لذا بهتر است از دیدگاه سیاسی چامسکی سخن گفت. یا حتی بهتر است بگوییم مواضع سیاسی او، آن هم در قبال مسائل کاملا مشخص. نویسنده به مهمترین مواردی که چامسکی به آنها مشغول بوده می‌پردازد و هر کدام را جداگانه بررسی می‌کند؛ جنگ ویتنام، فعالیت‌های تنش‌زا و خرابکارانه آمریکا در آمریکای مرکزی، مداخله‌های امریکا در اندونزی و تیمور شرقی، بحران فلسطین و نیز مسئله کوزوو.

در همه مسائل سیاسی، روش چامکسی این است که در قدم اول دست به آشکار کردن حقایقی بزند که ستمگران و دولت‌های سرکوب‌گر با تمام قوا سعی در پنهان کردن آنها دارند. فاش شدن آن حقایق بسیاری از مسائل را روشن می‌کند. چامسکی عملا نشان داده که بیان واقعیت از هر نظریه‌ای مؤثرتر و کارسازتر است. برای مثال به ما می‌گوید که نظامیان آمریکایی در السالوادور این کارها را کردند: بمباران و آتش زدن روستاها، قتل‌عام نظامیانِ در حال فرار، شلیک به روستاییان بی‌پناه از هلی‌کوپتر، مثله کردن، سر بریدن، تجاوز به کودکان هفت هشت ساله و سپس لت‌وپار کردن آنها به‌وسیله سرنیزه، تکه‌تکه کردن آدم‌ها و ریختن سوپ و قهوه در شکمبه آنها برای تفریح، دریدن شکم زنان باردار و بیرون کشیدن جنین. صرف دانستن چنین وقایعی نیاز به هر بحث و جدل روشنفکری را منتفی می‌کند یا دست‌کم آن را به صورت دیگری در می‌آورد. لذا مزیت کتاب این است که دیدگاه‌های چامسکی همراه با شواهد و مستندات ارائه می‌شود. به عبارت دیگر هرگونه بحثی درباره سیاست‌های آمریکا باید مستند به واقعیت‌های بالفعل رفتارها باشد و نه تئوری‌های آکادمیک و انتزاعی پیروان و مریدان. چامسکی از واقعیت‌ها آغاز می‌کند و به موضع‌گیری می‌رسد. اما طرفداران ایالت متحده از تئوری آغاز می‌کنند و در نهایت سر از تحریف حقایق در می‌آورند. 

یکی دیگر از مزیت‌های این کتاب که باعث شده از دیگر آثار مشابه خواندنی‌تر باشد، رابطه نویسنده با چامسکی است. وینستون با چامسکی ارتباط شخصی نزدیک دارد و درباره برخی از مسائل مطروحه در این کتاب گفتگوهای حضوری با او داشته. او در موارد متعددی سخنان شفاهی چامسکی را نقل می‌کند؛ سخنانی که در دیگر آثار او به این شفافیت نیست.

علی‌رغم حجم اندک کتاب، فایده آن فراتر از آشنایی با یک روشن‌فکر است. این اثر ما را با آمریکا و سیاست‌های بین‌المللی ظالمانه آشنا می‌کند و به ما یادآوری می‌کند که در پشت‌پرده چه خبر است. این روزها که کاخ سفید از گانگسترها پر شده، چنین اثری به‌مراتب خواندنی‌تر و آموزنده‌تر شده است.

*دکترای فلسفه