«چرت و پرت»

نویسنده: ابراهیم رها

ناشر: چشمه، چاپ اول زمستان 1397 

85 صفحه، 14000تومان

***

«چرت و پرت»، به روایت مقدمه‌ی نویسنده، سومین و آخرین کتاب از مجموعه‌ای به نام هردمبیل است که دو کتاب پیش از آن «دری وری» و «پرت و پلا» نام داشته‌اند. شیوه‌ی روایت راوی دانای کل کتاب که ساده و بی‌پیرایه است و نیز سیر اتفاقات سرراست و خطی داستان سبب شده‌اند تا مخاطب با کتابی خوش‌خوان رو‌به‌رو شود. نثر روان و ساده‌ی کتاب نیز به این روانیِ خوانش کمک بسیاری می‌کند. در این میان شخصیت‌هایی متعدد که بیشترشان نیز نام‌ قهرمانان و شخصیت‌های معروف شاهنامه از قبیل سهراب، طهمورث، تهمینه و رودابه را دارا هستند، به علاوه‌ی روابط فامیلی و عاطفی بین آن‌ها، بدنه‌ی اصلی داستان را شکل می‌دهند. حدود هفده تا بیست شخصیت اصلی و مؤثر که تقریباً به موازات هم نقش‌آفرینی می‌کنند، کاراکترهای انسانی این رمانِ بسیار کوتاه هشتاد و پنج صفحه‌ای را تشکیل می‌دهند. کاراکترهایی که دسته‌بندی آن‌ها به شخصیت‌های اصلی و فرعی و حاشیه‌ای کاری دشوار و حتی بیهوده به نظر می‌رسد.

بیشتر شخصیت‌های رمان، تیپ‌هایی هستند که در طنزهای آشنای سینمایی و تئاتری دیده می‌شوند و به همین دلیل گاه تکراری می‌نمایند: کاووس؛ جوان بدن‌ساز بی‌مغز، صفدر؛ تنها فرد سیاست‌زده و شعارزده‌ی جمع که همیشه ساز مخالف می‌زند و حتی اسمش هم با بقیه‌ی اعضای خانواده‌ی پرتفصیل معیری جور نیست، طهمورث؛ جوان رپر و بی‌دست‌و‌پای ساده‌دل که خارج از ایران زندگی می‌کند، اردشیر؛ آدمی کم‌خرد و کم‌‌تجربه و ساده‌لوح، معیری بزرگ؛ استاد دانشگاهی محترم با ادبیات گفتاری فاخر و پرآرایه و ... . حضور شخصیت‌هایی چون نوشین، کامران و هومن، بازجوها، سهراب، کاووس، اردشیر و ... در نمایی کلی می‌تواند یادآور شخصیت‌های رمان دایی‌جان ناپلئونِ ایرج پزشک‌زاد باشد.

استاد اسفندیار یا همان صابر معیری، پس از داستان فوت و بازگشت دوباره‌اش به زندگی که در جلدهای پیشین مطرح شده، این بار در تلاش است تا حسرت‌هایش را به فرصت تبدیل کند. در این میان با راهنمایی نوه‌ی دانایش، پیمانه، با سازمان مردم‌نهادی که به مسائل مربوط به زنان خیابانی می‌پردازد، آشنا می‌شود و از طریق کمک مالی شروع به همکاری با آن‌ها می‌کند. در این میان با دختری به نام صدف یا کیمیا آشنا می‌شود که حاصلش دچار شدن به عشقی پیرانه‌سر است. او که به همراه دختر به شهر بابل در شمال، سفر کرده است تا بر مزار عمه‌ی درگذشته‌‌اش حاضر شود، سکته کرده و این بار واقعاً و حقیقتاً تسلیم مرگی بی‌بازگشت می‌شود. در این میان تقریباً تمام خانواده‌ی پرشمار معیری در تلاش‌اند که ابتدا به وصیت او عمل کنند تا در نتیجه‌ی آن بتوانند ارث و میراث قابل‌توجه باقی‌مانده از بزرگ‌خاندان را بین خود تقسیم کنند. مرحوم معیری نیز به خواب نرگس، عضو جدید خانواده می‌آید و راهنمایی‌ها و وصیت‌های جدیدی ارائه می‌دهد که شبیه به مأموریتی ناممکن است. مأموریتی که برای انجام آن سهراب، پسر بزرگ خانواده، رهسپار اسپانیا می‌‌شود: «گشتاسب کاسیاس. در واقع گشتاسب معیری. این جمله هم پاسخ سهراب بود که نشان می‌داد با ماجرا دارد کاملاً جدی برخورد می‌کند. معیری‌ها هر طور بود، حفظ ظاهر کردند و در آن جا و آن مجلس، مقابل مظفری و عهد و عیالش ماجرا را ادامه ندادند. پس از لحظاتی هم مثل تماشاگرانی که در سینما بعد از پایان فیلم صندلی‌ها را ترک می‌کنند، منزل مظفری را ترک کردند. هنگام خروج اما طهمورث طوری که بقیه نشنوند رو کرد به نرگس و گفت: بی‌خیال ... کاش وسط این خوابت من و تو هم بودیم. کاش یه جایی از خوابت به من و تو هم مربوط بود. ما کجاییم این وسط نرگس؟ طهمورث آن قدر یلخی این سؤال را پرسید که نرگس دانست اگر در این ماجراها یک نفر و فقط یک نفر به شرط وارث و ... ربطی نداشته باشد طهمورث است.»

این رمان پرشخصیت با بهره‌گیری از تکنیک‌های متعددی از جمله طنز شخصیت، طنز موقعیت، بزرگنمایی و اغراق، خلق تضاد و آیرونی و ... سعی در خلق طنزی چندوجهی دارد. طنزی که بسیار محتاط است تا به هیچ روی به طنزی تلخ یا انتقادی اجتماعی تبدیل نشود و در عین حال در تلاش است تا از سطحی بودن و خنده‌دار بودنِ صرف نیز بگریزد. هر چند که بین این دو وادی، راه درازی است اما این دو در فضایی نیم‌سایه مانند به هم می‌آمیزند و این همان جایی است که نه خط مرزی که منطقه‌ی فراخ مرزی بین طنز فاخر و طنز آمیخته به هزل (و گاهی آمیخته به هجو) است. همین‌طور بر خلاف نظر نویسنده در مقدمه‌ی کتاب، در نظر گرفتن این اثر به عنوان رمانی مستقل از دو جلد قبلی، تقریباً غیر‌ممکن است. چرا که نه تنها شخصیت‌های پرشمار کتاب به دلیل فرض بر آشنایی خواننده با آن‌ها (که در جلدهای پیشین حاصل شده است)، اصلاً معرفی نشده‌اند، بلکه شروع داستان نیز دقیقاً از ماجرای پایانیِ کتاب دوم در نظر گرفته می‌شود. در واقع «چرت و پرت» سومین جلد از ماجراهای خانواده معیری است که ابراهیم رها در دو کتاب پیشین‌اش، «دری‌وری» و «پرت‌و پلا» به آن پرداخته بود. کتابی که سومین جلد از داستانی پیوسته است و شاید ماجراهایش در مجلدهای دیگری هم‌چنان ادامه پیدا کند.