«رویاهای انقلابی»

(رویاهای آرمانشهری و زندگی آزمایشی در انقلاب روسیه) 

نوشته ریچارد استایتز

ترجمه افشین خاکباز 

ناشر: فرهنگ نشر نو، چاپ اول 1398

668 صفحه، 110000 تومان

****

انقلاب ایران در سال 1357، به زعم صاحب‌نظران از بسیاری جهات با دیگر انقلابهای جهان متفاوت بود؛ درباره این تفاوت‌ها کتابهای مختلفی نوشته شده و از جنبه‌های مختلف بدان پرداخته شده است. یکی از رویکردهای جالبی که می‌تواند دستمایه پژوهشی خواندنی باشد، رویکردی است که ریچارد استایتز در کتاب «رویاهای انقلابی؛ رویاهای آرمانشهری و زندگی آزمایشی در انقلاب روسیه» در پیش گرفته است. این کتاب که با ترجمه افشین خاکباز  به همت نشر نو منتشر شده است، کتابی است درباره انقلاب روسیه، اما از منظری تازه به این رخداد مهم تاریخی در قرن بیستم می نگرد که می تواند، الگوی خوبی باشد برای پرداختن به دیگر انقلابهای جهان، همچنین انقلاب ایران و تفاوت‌ها و شباهت های آن با دیگر انقلابات جهان.

بسیارند صاحب نظران و چهره های دخیل در انقلاب ایران که معتقدند، مردم ایران در آن سالها، اگرچه می‌دانستند چه چیز را نمی‌خواهند، اما تصویر روشنی از آنچه می خواستند، نداشتند. به همین خاطرهم تا زمانی که رژیم شاهنشاهی بر سرکار بود، همه گروه ها و دسته ها که تفاوت‌های عقیدتی بنیادینی با یکدیگر داشتند، دست به دست هم دادند و یکصدا شدند و رژیم شاهنشاهی را به زیر کشیدند (حقیقتا در هیچ انقلابی، رژیم روی کار پایگاه مردمی‌اش تا این اندازه ضعیف نشده بود که همه یکصدا خواهان سقوط آن باشند). با این حال، اختلاف های انقلابیون از هفته های بعد از انقلاب آغاز شد؛ از زمانی که بحث شکل حکومت بعدی مطرح شد. این جا بود که تفاوت رویاهایی که هر یک از گروه‌های انقلابی در ذهن پرورانده بودند و  اختلاف آرمانشهرهای آنها آشکار شد و...

کتاب «رویاهای انقلابی»  نخست در سال ۱۹۸۹ توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد در نیویورک چاپ شده است؛ اما آنچه باعث شده کتاب حاضر بعد از سه دهه همچنان اثری خواندنی و درخور اعتنا جلوه کند، رویکرد خاص و متفاوت نویسنده در ارائه  روایتی تحلیلی از کم و کیف انقلاب اکتبر روسیه و جامعه کمونیستی برآمده از آن است. تحلیلی با پشتوانه نظری جالب توجه است که افقی تازه را پیش روی مخاطب می گذارد.

کتاب حاضر یک ایده مرکزی مهم دارد که مبتنی‌ست بر نقش آرمانشهرگرایی در انقلاب؛ و یا به بیان دیگر آرمانشهری که رهبران انقلاب‌ها به توده مردم ارائه کرده و از آن برای برانگیختن و تحریک مردم در برانداختن نظام پیشین بهره می گیرند. یک موتور محرک توده‌ها که با ایجاد مدلی آرمانی از دنیای جدید در آینده و زندگی انسان در چنین جامعه‌ای که امکان یک قیاس ذهنی را به وجود می آورد. یک طرف جامعه کهن قرار دارد با مسائل و معضلاتش و در سوی دیگر آرمانشهری که دستاورد انقلاب است و همه چیز را در شکل آرمانی به وجود خواهد آورد. بسیاری از انقلاب‌های موفق از چنین تمهیداتی بهره برده‌اند.

 از این زاویه دید کتاب پیش‌رو به دوران طوفانی تاریخی قبل و بعد از انقلاب کبیر روسیه در سال ۱۹۱۷ پرداخته و با تمرکز بر رویاهای انقلابی، تخیلات، برنامه‌ها و طراحی‌ها و رفتارهای آرمانشهری که در رهگذر این رخداد مطرح شدند، می‌کوشد با بازنمایی و ترسیم آرمانشهری که توسط رهبران انقلاب ارائه شد به واکاوی سرشت و سرنوشت آرمانشهرگرایی و تجربه اجتماعی در فرایند انقلابی روسیه در برهه زمانی سال ۱۹۱۷ تا ۱۹۳۰ بپردازد.

کتاب با مقدمه ای خواندنی از نویسنده آغاز می شود که تصویری روشن از محتوای اثر و چشم اندازی که بر وقایع انقلاب روسیه گشوده شده، دربرابر خواننده می‌گذارد و از این جهت مدخلی مناسب برای ورود به متن اثر محسوب می‌شود. افزون بر مقدمه نویسنده، کتاب از چهاربخش کلی تشکیل شده و در مجموع 12 فصل دارد. اولین بخش کتاب با نام «از رویا تا بیداری» دو فصل با عناوین «رویابینی اجتماعی قبل از انقلاب» و «انقلاب: آرمانشهرها در هوا و بر زمین»  را دربرمی‌گیرد. بخش دوم تحت عنوان «زندگی با انقلاب» از چهار فصلِ «شمایل‌شکنی انقلابی»،‌ «جشنواره‌های مردم»، «دینِ بی‌خدا»، «جمهوری برابرها» و «آدم‌ماشینی» تشکیل شده است. بخش سوم فصولی با نام «ما: جامعه آینده» سه فصلِ «آرمانشهر در زمان: آینده‌شناسی و داستان علمی-تخیلی»، «آرمانشهر در فضا: شهر و ساختمان» و «آرمانشهر در زندگی: نهضت اشتراکی» را شامل می‌شود و سرانجام بخش چهارم کتاب  «رویاها و کابوس‌ها» نیز دو فصل دارد که  عبارت‌اند از: «جنگ با رویابینان» و «نتیجه».

ریچارد استایتز در پژوهش خود زبانی ساده و همه فهم را انتخاب کرده است و برای تبیین بحث به تاریخ اجتماعی و فکری و فرهنگی روسیه در سال های منتهی به انقلاب اکتبر 1917 و پس از آن توجهی دقیق دارد و نشان می دهد در انقلاب روسیه فقط پذیرش آرمانشهرهای مارکسیستی در خلاء شکل نگرفته و یا صرفا حاصل ابتکار رهبران جنبش بلشویکی  نبوده است بلکه از برخورد و تلاقی سنت های آرمانشهرباورانه تاریخ روسیه برخاسته است باورهایی که رویاها و کابوس‌های دهقانان و کارگران و روشنفکران و دولت و نظامیان و دیگر گروه ها را در بر می گیرد. به زعم او «در دشوارترین شرایط فیزیکی در یکی از فقیرترین کشورهای بزرگ جهان،‌ آنها با اتکا به زحمت ذهنی و اخلاقی خود می‌خواستند نطفه و الگوی دنیایی بهتر را ایجاد کنند. نهضت اشتراکی انقلاب روسیه، با وجود همه ویژگی‌ها و اشتباهات بی‌پایانش، یادگاری از قدرت امید و اراده انسان بود.» 

گفتیم نویسنده در این‌کتاب رویکردی متفاوت در تاریخ‌نگاری انقلاب‌ها دارد که بازتاب آن را در جنبه های مختلف این پژوهش می‌دید؛ از تلاش برای کسب قدرت، برنامه و ایدئولوژی‌های حزبی و تعامل شاخه سیاسی و اقتصادی گرفته تا متمرکز ساختن دوباره قدرت در دست یک فرد با نامی دیگر! و در این رهگذر تصویر روشنی از زندگی انقلابی و عوامل فرهنگی، اسطوره ها، آیین ها، فرقه ها و نمادهایی که مبنای آن را می‌سازند، نشان می‌دهد. او با تحلیل شکل‌های اصلی تفکر آرمانشهری و انگیزه های تجربی و برخورد گریزناپذیر اقتدارگرایی بلشویکی و رفتار آزادی خواهانه و آرزوهای بخش های بزرگی از جمعیت روسیه و سپس، نفی تمام عیار همه جریان‌های آرمانشهری و تجربه های انسان گرایانه در دوران استالین، سرنوشت تک تک این آرمانشهرها و منادیان آن ها را به تصویر می‌کشد.

در فصول پایانی کتاب، نویسنده نشان می‌دهد که چگونه آن آرمانشهر انقلابیِ نخستین که مشوق و محرک توده‌ها بود، به تدریج جای خود را به آرمانشهر حاکمِ استالینی داد و این آرمانشهر حاکم همچون عاملی بازدارنده، رویاها و تصورات گذشته را از همان نخستین سالهای انقلاب روسیه، در راستای ایدئولوژی تمرکزگرایِ دولت دیوان‌سالار و کیش شخصیت استالین قرار داد. در واقع این دگرگونی و مسخ آرمانشهر مبتنی بر مارکسیسم در سالهای انقلاب اکتبر، ابتدا توسط لنین کلید خورد و بعد از او نیز توسط جانشینِ ناخلف‌اش شکلی باورنکردنی از دگرگونی را تجربه کرد.