مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی تصویر بخش حمل ونقل را از دو منظر به روز کرد: میزان مصرف حامل های انرژی و عمر ناوگان. ارزش حامل های انرژی در بخش حمل ونقل با نرخ دلار ۱۱ هزار تومان حدود ۲۱ میلیارد دلار برآورد می شود. عمر ناوگان هم از متوسط جهانی بیشتر است و هر چه زمان جلوتر آمده بهره وری بخش حمل ونقل نسبت به معیار جهانی پایین تر آمده است.

اصلاح حامل های انرژی و حمل و نقل
زمزمه های اصلاح حامل های انرژی در روزهای پیش رو زمینه ساز سلسله گزارش هایی از سوی مرکز پژوهش های مجلس شده است. در گزارشی که کارشناسان این مرکز برای بخش حمل ونقل تدوین کرده اند از ۹ زاویه به بحث حامل ها و صنعت حمل ونقل در ایران نگاه کرده اند. این گزارش در کنار مصرف انرژی اطلاعات مقایسه ای از وضعیت سخت افزاری در بخش حمل ونقل دارد. برای مثال نشان می دهد حدود ۶۱ درصد بنزین کشور توسط خودروهای سواری، ۲۱ درصد توسط وانت ها، ۸ درصد توسط تاکسی ها، ۶ درصد توسط دارندگان موتورسیکلت و مابقی توسط کامیونت ها مصرف می شود. آمار جالب دیگر از تعداد نوع ناوگان حمل ونقل است؛ برای نمونه در سال گذشته تعداد کامیون های جاده ای ۳۵۸ هزار دستگاه گزارش شده است. تعداد اتوبوس و مینی بوس ها نیز به ترتیب ۱۵ و ۲۲ هزار دستگاه برآورد می شود.آمارهای سازمان راهداری نشان می دهد در مقایسه با سال ۹۶ تعداد اتوبوس های ثابت و کامیون ها کاهش و تعداد مینی بوس ها افزایش یافته است.

چرا بخش حمل ونقل؟ کارشناسان مرکز پژوهش ها در گزارش خود دلیل اهمیت بخش حمل ونقل در اصلاح قیمت انرژی را این گونه بیان کرده اند: «بخش حمل ونقل بعد از بخش خانگی، عمومی و تجاری، در رتبه دوم مصرف انرژی قرار دارد و حدود یک چهارم مصرف کل انرژی را به خود اختصاص می دهد. فرآورده های اصلی مورد استفاده در این بخش عبارتند از: بنزین، نفت گاز (گازوئیل)، CNG و سوخت هوایی. با افزایش جمعیت و تعداد خودروها مصرف بنزین همواره سیر صعودی داشته، اما در دو مقطع سیر نزولی پیدا کرده است. در سال ۱۳۸۶، اجرای طرح کارت هوشمند سوخت و سهمیه بندی و در سال ۱۳۸۸، اجرای قانون هدفمندسازی یارانه ها علت اصلی کاهش مصرف بنزین بوده است. قیمت انرژی و تبعات آن: مرکز پژوهش های مجلس می گوید: بعد از ونزوئلا، ایران پایین ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد، اما با درنظر گرفتن سهم هزینه بنزین از متوسط درآمد، برای یک ایرانی بنزین گران تر از برخی کشورهاست و این موضوع مهم باید در بحث آزادسازی یا افزایش قیمت حامل ها ازجمله بنزین، مدنظر تصمیم گیران قرار گیرد.

البته همین گزارش یک نکته در درون خود دارد که می تواند به بحث مصرف انرژی در ایران رنگ و بوی دیگری دهد؛ اگر جمعیت کشور حدود ۸۳ میلیون نفر باشد، به ازای هر ایرانی روزانه ۱/ ۱ لیتر بنزین در کشور مصرف می شود. این مقدار مصرف در مقایسه با کشورهای جهان رقم بالایی محسوب می شود. تنها حدود ۲۰ کشور در دنیا مصرف سرانه بالاتری نسبت به ما دارند. بیشترین مصرف سرانه مربوط به آمریکا با ۳۹/ ۴ لیتر در روز است، رتبه های بعدی به ترتیب متعلق به کانادا با ۶۲/ ۳ لیتر، کویت با ۸۴/ ۲ لیتر، عربستان سعودی با ۶/ ۲ لیتر، عمان با ۵۳/ ۲ لیتر و قطر با ۴۸/ ۲ لیتر در روز است. در مقابل، مصرف سرانه بنزین در کشورهای اروپایی بین ۵/ ۰ تا ۱ لیتر در روز و در کشور همسایه ما ترکیه، حدود ۱/ ۰ لیتر در روز است که به طور قابل توجهی پایین تر از ایران است.

به این معنا ایران با تولید و درآمد کمتر از تنها ۲۰ کشور جهان بنزین کمتری مصرف می کند. بنابراین از این منظر باید ریشه های این تناسب بررسی و برای آن چاره اندیشی شود. مرکز پژوهش یکی از پیامدهای بنزین ارزان را قاچاق سوخت می داند و می نویسد: قاچاق سوخت یکی از چالش های کشور بوده و علت آن اختلاف قیمت با کشورهای همسایه است.به طوری که قیمت بنزین در ترکیه حدود ۱۴ برابر ایران، در عراق ۷ برابر، در امارات متحده عربی ۵/ ۶برابر، در قطر ۴/ ۵ برابر، در پاکستان ۸ برابر، در افغانستان ۲/ ۷برابر و در ترکمنستان و جمهوری آذربایجان هم حدود ۵ برابر ایران است.

توزیع مصرف در حمل و نقل
در گزارش مرکز پژوهش ها نشان داده شده است توزیع مصرف حامل های انرژی در بخش حمل ونقل به چه شکل است. بنزین: براساس این گزارش در حوزه بنزین طبق آمار موجود، حدود ۶۱ درصد بنزین توسط خودروهای سواری، ۲۱ درصد توسط وانت ها، ۸ درصد توسط تاکسی ها، ۶ درصد توسط موتورسیکلت ها و ۴ درصد توسط کامیون و کامیونت ها مصرف می شود. این گزارش با استناد به آمارهای رسمی اعتقاد دارد: بیش از ۹۹ درصد بنزین مورد استفاده در کشور در بخش حمل ونقل مصرف می شود. بنابراین می توان گفت مصرف کننده کل بنزین در کشور بخش حمل ونقل است. بررسی آمار عرضه بنزین نشان می دهد مصرف بنزین در کشور طی دو دهه اخیر بیش از دو برابر شده است. به طوری که مقدار متوسط مصرف روزانه آن از حدود ۴۶میلیون لیتر در سال ۱۳۸۰، به حدود ۱/ ۸۹ میلیون لیتر در سال ۱۳۹۷ رسیده و در چهار ماه ابتدای سال جاری این رقم به ۳/ ۹۵ میلیون لیتر افزایش یافته است و با توجه به رشدی که مصرف بنزین طی سال های اخیر داشته، پیش بینی می شود در پایان سال جاری متوسط مصرف روزانه به ۱۰۰ میلیون لیتر برسد.

از نگاه مرکز پژوهش ها عمده ترین دلایل مصرف بالای بنزین در کشور، این موارد است:
قیمت پایین سوخت: بعد از ونزوئلا، ایران پایین ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد یعنی هر لیتر ۰۹/ ۰ دلار با نرخ تسعیر ۱۱ هزار تومان. درصورتی که درحال حاضر میانگین قیمت عرضه بنزین در جهان ۰۹/ ۱ دلار به ازای هر لیتر است. البته بین کشورها تفاوت قابل توجهی در قیمت ها وجود دارد. به عنوان یک قاعده کلی، کشورهای ثروتمند قیمت های بالاتری دارند درحالی که کشورهای فقیرتر و کشورهایی که تولیدکننده و صادرکننده نفت هستند قیمت های پایین تری دارند. یک استثنا وجود دارد و آن کشور آمریکاست که با وجود اینکه کشور پیشرفته ای است، اما قیمت بنزین در آن پایین است. ۷۷/ ۰ دلار اختلاف قیمت ها در کشورهای مختلف ناشی از سیاست های دولت ها مبنی بر اخذ مالیات یا تخصیص یارانه برای عرضه بنزین است؛ زیرا همه کشورها به بنزین با همان قیمت بازارهای بین المللی دسترسی دارند، اما برمبنای سیاست خود تصمیم گرفته و مالیات های مختلفی را درنظر می گیرند. در نتیجه، قیمت خرده فروشی بنزین در کشورها و بعضا در شهرهای مختلف آنها متفاوت است.

گازوئیل: پژوهش مورد اشاره گرچه تاکید دارد گازوئیل در بخش های مختلف اقتصادی مصرف می شود اما عمده ترین مصرف کننده این فرآورده نفتی را بخش حمل ونقل می داند زیرا حدود ۶۰ درصد گازوئیل مصرفی کشور را به خود اختصاص می دهد. بر طبق بررسی های این گزارش از سال ۱۳۸ تا سال ۱۳۹۲ مصرف گازوئیل روند افزایشی داشته است در سال های ۹۳ و ۹۴ این روند کاهشی شده است و از حدود ۱۰۰ میلیون لیتر به حدود ۸۱ میلیون لیتر در روز رسیده است. مهم ترین دلیل کاهش مصرف این فرآورده اجرای طرح عرضه براساس پیمایش و کاهش گازوئیل تحویلی به بخش نیروگاهی بوده است. گاز طبیعی جایگزین این سوخت در نیروگاه ها شده است. اما مجددا از سال ۹۵ روند مصرف افزایشی شده به گونه ای که براساس آخرین آمار مصرف این سوخت به بیش از ۹۰ میلیون لیتر در روز رسیده است. سهم بخش حمل ونقل از این رقم بیش از ۵۴ میلیون لیتر است که ۶۰ درصد مصرف را تشکیل می دهد. ۹۵ درصد از گازوئیل بخش حمل ونقل از سوی اتوبوس ها، مینی بوس ها و کامیون های درون شهری و برون شهری به مصرف رسیده است. سهم زیر بخش ریلی تنها دو درصد و سهم کشتی ها ۳ درصد برآورد شده است.

مرکز پژوهش ها درباره دلیل بالا بودن مصرف در این بخش عنوان می کند: میانگین سنی ناوگان دیزلی بالاست که خود یکی از عوامل افزایش مصرف سوخت است. درحال حاضر میانگین سنی کامیون ها ۵/ ۱۷ سال، اتوبوس ها ۹/ ۹ سال و مینی بوس های برون شهری ۵/ ۲۳ سال است.

ناوگان برون شهری
در ادامه این گزارش نگاهی به وضعیت ناوگان برون شهری شده است. آمارهای این گزارش نشان می دهد: تعداد کامیون های عمومی جاده ای از ۲۵۳ هزار دستگاه در سال ۸۸ به ۳۵۸ هزار دستگاه در سال ۹۷ رسیده است. اما متوسط عمر کامیون ها افزایش پیدا کرده که اسقاط و از رده خارج کردن ناوگان فرسوده از سال ۸۵ شروع شده است. حدود ۹۵ درصد خودروهای فرسوده از رده خارج شده کاربراتوری هستند و میانگین مصرف خودروی کاربراتوری دوبرابر خودروهایی است که درحال حاضر وارد بازار می شود. بنابراین اجرای سیاست از رده خارج کردن خودروهای فرسوده علاوه بر مسائل زیست محیطی صرفه جویی قابل توجهی را در مصرف سوخت و یارانه تخصیصی به صورت پیدا و پنهان دارد. میانگین سن کامیون های عمومی از حدود ۱۶ سال در سال ۸۸ به ۵/ ۱۷ سال در سال ۹۷ رسیده است. اما عمر اتوبوس های جاده ای سیر متفاوتی داشته است، اتوبوس های جاده ای در سال ۸۸ نزدیک به ۱۳ سال عمر داشتند؛ اما اکنون به زیر ۱۰ درصد رسیده است. در بخش مینی بوس عمومی نیز سن ناوگان در محدوده ۲۳ سال درحال چرخش است.

مقایسه جهانی
تهیه کنندگان گزارش می نویسند:  در بسیاری از کشورها خودروهای با عمر ۱۰ تا ۱۲ سال از رده خارج می شوند و قطعات آنها مورد بازیافت یا استفاده مجدد قرار می گیرد. اما در ایران چنین اتفاقی رخ نمی دهد یا در دوران اجرا با شدت و ضعف همراه بوده است. نکته دیگر در گزارش مرکز پژوهش ها بهره وری پایین حمل ونقل جاده ای در کشور است. مرکز پژوهش ها در این بخش به آمار سازمان حمل ونقل جاده ای استناد می کند و می گوید: در سال ۹۷ متوسط مسافت طی شده توسط هر کامیون با بارنامه در هر سفر ۴۸۸ کیلومتر بوده و به طور متوسط هر کامیون در طول سال ۱۳/ ۸۴ بار سفر کرده است. با این حساب کامیون ها به طور متوسط در سال ۹۷ حدود ۴۱ هزار کیلومتر تردد کرده اند. درحالی که این عدد در کشورهای توسعه یافته بیش از ۱۵۰ هزار کیلومتر است.

ناوگان ریلی
بررسی تعداد لکوموتیوها در ۱۰ سال گذشته نیز نشان می دهد که تعداد آنها همواره نسبت به سال قبل افزایش داشته به طوری که در سال ۹۶ تعداد کل لکوموتیوها به ۷۴۵ دستگاه رسیده و از این میزان تعداد ۴۷۵ دستگاه آن در سرویس بوده است. بررسی میانگین سن لکوموتیوهای در گردش نیز نشان می دهد ۲۵۰ دستگاه که معادل ۴۵ درصد می شود قبل از سال ۱۳۵۹ ساخته شده است. این آمار حاکی از فرسودگی ناوگان ریلی و پرمصرف بودن آن است. با این حال مقایسه میزان مصرف سوخت به ازای تن کیلومتر در باربری جاده ای و ریلی نشان می دهد که در بخش جاده ای به ازای هر تن -کیلومتر حداقل ۳ برابر باربری ریلی سوخت مصرف شده است.

گاز طبیعی
گاز طبیعی که عمدتا از متان تشکیل شده امروزه به عنوان یکی از سوخت های جایگزین بنزین و گازوئیل در دنیا مطرح بوده و مصرف آن به سرعت درحال توسعه است. براساس پیش بینی آژانس بین المللی انرژی، اگر میزان توسعه سوخت گاز طبیعی با روند رشد کنونی، یعنی سالانه ۲ تا ۵/ ۲ درصد رشد، ادامه داشته باشد تا سال ۲۰۳۵ حدود ۲۸ درصد از سبد انرژی دنیا را به خود اختصاص خواهد داد.  ایران یکی از کشورهای پیشتاز در زمینه استفاده از این سوخت پاک است. درحال حاضر بیشترین تعداد خودروهای دوگانه سوز به ترتیب در کشورهای چین با ۵/ ۵ میلیون دستگاه، ایران با ۵/ ۴ میلیون دستگاه و هند و پاکستان با سه میلیون دستگاه است.بررسی آماری مرکز پژوهش ها نشان می دهد که با شروع اعمال سهمیه بندی در عرضه بنزین در سال ۱۳۸۶، از گازسوز کردن خودروها استقبال بسیار زیادی به عمل آمد؛ به طوری که در سال ۱۳۸۶ مصرف گاز طبیعی فشرده از رشد ۸۸ درصدی نسبت به سال قبل برخوردار بوده، اما در سال های بعد به تدریج از شیب تند افزایش مصرف کاسته شده است.

گزارش نویسان مرکز دلیل این کاهش را که اوج آن سال ۱۳۹۲ عنوان شده اجرای طرح هدفمندی، افزایش قابل ملاحظه قیمت CNG، کاهش استقبال مصرف کنندگان در مورد عملکرد مصرف CNG در خودروها و مسائل مربوط به کمبود جایگاه های سوخت گیری و به خصوص پراکندگی نامناسب آنها و همچنین به دلیل قطع گاز جایگاه ها می دانند. در سال۱۳۹۳ با بهبود مدیریت عرضه گاز و توسعه تدریجی جایگاه ها تقاضای گاز طبیعی در بخش حمل ونقل رشد افزایشی سالانه ۰۱/ ۶ درصدی گزارش شده است. اما از سال ۱۳۹۴ مجددا روند کاهشی نرخ رشد مصرف را شاهد هستیم و هم اکنون نیز نرخ رشد مصرف این سوخت منفی و نسبت به سال قبل کاهش یافته است.از جمله دلایلی که می توان برای کاهش نرخ رشد مصرف این سوخت عنوان کرد پایین بودن قیمت بنزین، تصور رانندگان مبنی بر صدمه زدن گاز به موتور خودرو، ناکافی بودن تعداد جایگاه ها و پراکندگی نامناسب آنها است.

سوخت هوایی
در بخش دیگر گزارش مرکز پژوهش ها وضعیت بخش هوایی به لحاظ مصرف انرژی مورد مداقه قرار گرفته است. در گزارش مرکز پژوهش ها سوخت هوایی ارزان ترین نوع سوخت بخش حمل ونقل در جهان معرفی شده است. دلیل این ارزانی سیاست کشورها مبنی بر کاهش سهم حمل ونقل زمینی و افزایش سهم حمل ونقل هوایی است و در همین راستا کمترین میزان مالیات فرآورده های نفتی در جهان مربوط به سوخت هوایی است. به گزارش مرکز پژوهش ها میزان مصرف سوخت جت در ایران درحال حاضر روزانه حدود ۵/ ۴ میلیون لیتر است که در پروازهای داخلی و خارجی به مصرف می رسد و در مجموع کمتر از ۳ درصد مصرف سوخت در حمل ونقل را تشکیل می دهد.

یارانه غیرمستقیم حمل و نقل
برآوردهای مرکز پژوهش ها که مستند به آمار رسمی است یارانه غیرمستقیم در بخش حمل ونقل برای مصرف بنزین، گازوئیل، CNG و سوخت هوایی در سال۱۳۹۷ را حدود ۲۱۴ هزار میلیارد تومان می داند که این رقم با دلار ۱۱ هزار تومانی معادل ۴۵/ ۱۹ میلیارد دلار است.این رقم فقط برای سال ۱۳۹۸ حدود ۲۳۲ هزار میلیارد تومان برآورد می شود که ارزش دلاری آن معادل ۲۱ میلیارد دلار خواهد بود.در کنار برآورد ارزشی روند آن نیز قابل توجه است. این گزارش نشان می دهد: رقم یارانه در سال ۱۳۹۵ حدود ۹ درصد رشد داشته و در سال ۱۳۹۶ حدود ۲۸ درصد، اما در سال ۱۳۹۷ به یکباره حدود ۶۰۰ درصد رشد کرده و به عبارتی ۷ برابر شده است. مرکز پژوهش ها می نویسد دلیل عمده این جهش تغییرنرخ تسعیر ارز است.

چه باید کرد
مرکز پژوهش ها با اشاره به اهمیت بخش حمل ونقل و در عین حال بحرانی شدن وضعیت مصرف در این حوزه این گونه جمع بندی می کند: مصرف سوخت در ایران به درستی مدیریت نمی شود. گرچه در مقاطعی گام های خوبی در جهت اصلاح این وضعیت برداشته شده، اما عدم تداوم اقدامات و اجرا نکردن برنامه ها و گام های پیش بینی شده، وضعیت را به مرحله بحرانی رسانده است. با اینکه در مقیاس جهانی پایین ترین قیمت دلاری را در جهان دارد. در جامعه ایران قیمت سوخت تا حدودی به عنوان یک شاخص ذهنی قلمداد شده و بر قیمت سایر کالاها و خدمات تاثیرگذار است، بنابراین هرگونه افزایش قیمت باید با ملاحظات خاصی صورت پذیرد. مرکز پژوهش پیشنهاد می کند اصلاح قیمت حامل های انرژی با شیب ملایم و به طور پیوسته و همه ساله صورت گیرد. در عین حال سی ان جی نیز به عنوان جایگزین موردتوجه سیاست گذاران و مسوولان اجرایی قرار گیرد. محدود کردن مصرف با استفاده از کارت هوشمند سوخت و سهمیه بندی، جلوگیری از قاچاق سوخت، به کارگیری تکنولوژی جدید و افزایش راندمان خودروها، توسعه حمل ونقل عمومی، کاهش عمر ناوگان و بالا بردن سهم حمل ونقل ریلی به ویژه در حمل بار با اتخاذ سیاست های لازم و رفع موانع موجود از دیگر راهکارهای ارائه شده مرکز برای این بخش هستند.

منبع: دنیای اقتصاد