مساله خام‌فروشی نفت همواره و به خصوص در شرایط تحریمی، اقتصاد کشور را دچار آسیب کرده و به همین دلیل کارشناسان بار‌ها بر تبدیل این ماده به فرآورده نفتی تأکید کرده‌اند.
نمایندگان مجلس با درک صحیح این موضوع به دنبال تصویب طرحی نو برای افزایش پالایشگاههای کشور هستند تا بتوانند از این طریق علاوه بر بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی، زمینه ایجاد حداقل یک میلیون شغل پایدار را طی یک دوره هشت ساله در کشور فراهم کنند.
ظرفیت بالفعل تولید نفت خام کشور در سال ۹۷ روزانه حدود ۴.۱ میلیون بشکه بوده است و از این مقدار، حدود ۱.۸ میلیون بشکه در پالایشگاهها تبدیل به محصولات اصلی شده و مابقی به صورت خام به دیگر کشور‌ها صادر شده است.
خام‌فروشی نفت علاوه بر زمینه‌سازی برای خروج سرمایه‌های ملی به ابزاری کارساز برای تحمیل قدرت و فشار از سوی بیگانگان به ایران تبدیل شده است. به همین دلیل همواره کارشناسان دلسوز تاکید کرده‌اند که لازم است به جای خام‌فروشی، نفت را به صد‌ها فرآورده پالایشی و پتروپالایشی تبدیل کرد تا علاوه بر درآمدزایی و ایجاد اشتغال برای کشور، راهبرد تحریم‌های نفتی از سوی بیگانگان را نیز بی‌اثر کرد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که توسعه پالایشگاههای کشور پس از انقلاب اسلامی بسیار کُند بوده به طوری که بیست و دو سال است از زمان آخرین پالایشگاه ساخته شده در کشور یعنی پالایشگاه بندرعباس در سال ۷۶ و به ظرفیت ۳۵۰ هزار بشکه در روز می‌گذرد. در حالی ظرفیت پالایشی کشور طی سه دهه اخیر هیچ رشدی نداشته است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته مانند آمریکا، سالیانه به ظرفیت پالایشی این کشور‌ها افزوده شده و محصولات پیچیده‌تری توسط این پالایشگاهها تولید میشود.
در سال ۲۰۱۷ کشور آمریکا با در اختیار داشتن ۱۴۰ پالایشگاه با مجموع ظرفیت ۱۸.۵ میلیون بشکه در روز، بیشترین میزان پالایشگاههای دنیا را به خود اختصاص داده و این حجم از ظرفیت پالایشی معادل ۱۸.۹ درصد از کل ظرفیت پالایشی در دنیا است. روند توسعه پالایشگاههای کشور آمریکا طی سه دهه اخیر نشان می‌دهد که ظرفیت پالایشی این کشور در این زمان تقریبا صعودی بوده و به طور متوسط حدود ۲۰ درصد رشد داشته است. اما در عوض، تعداد پالایشگاههای آمریکا کاهش داشته و از ۲۲۳ عدد در سال ۱۹۸۵ به ۱۳۵ عدد در سال ۲۰۱۸ رسیده است. شکل‌های زیر به ترتیب روند ظرفیت پالایشی و تعداد پالایشگاههای کشور آمریکا را نشان می‌دهند.
کاهش تعداد پالایشگاهها در کنار افزایش ظرفیت در آمریکا به این دلیل است که برخی پالایشگاههای قدیمی و زیان‌ده تعطیل، اما در عوض پالایشگاههای بزرگتر و جدیدتری احداث شده‌اند، همچنین تا حد زیادی از احداث پالایشگاههای کوچک اجتناب شده است، زیرا پالایشگاههای بزرگتر از سوددهی بیشتری برخوردار هستند. علاوه برا احداث پالایشگاههای بزرگ، سیاست این کشور در توسعه پالایشگاههای پیچیده‌تر بوده است تا بتوانند از این طریق، محصولات با ارزش افزوده بیشتری تولید کنند.
برای تعیین پیچیدگی یک پالایشگاه، شاخصی به نام شاخص پیچیدگی (Complex Index) تعریف میشود و هرچقدر که مقدار این شاخص برای یک پالایشگاه بزرگتر باشد آنگاه پالایشگاه مذکور از پیچیدگی بیشتری برخوردار بوده و محصولات با ارزش‌تری تولید خواهد کرد. دسته‌بندی انواع پالایشگاهها بر اساس این شاخص در جدول زیر آورده شده است.
آمار‌ها نشان می‌دهد که بیش از ۷۰ درصد پالایشگاههای آمریکا در سال ۲۰۱۴، دارای شاخص پیچیدگی بین ۶ تا ۱۲ بوده و شاخص پیچیدگی تنها برای ۱۵ درصد از این پالایشگاهها زیر ۶ و در دسته پالایشگاههای ساده بوده است. در مقابل نیز حدود ۱۵ درصد پالایشگاههای این کشور بسیار پیچیده بوده و حتی برخی پالایشگاهها با شاخص بالای ۱۸ نیز در این کشور دیده میشود. از آن جمله میتوان به پالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای Deles US Holding Inc. واقع در تگزاس اشاره کرد که در سال ۲۰۰۵ به بهره‌برداری رسیده و دارای شاخص پیچیدگی ۱۸.۷ است. آمار هشت پالایشگاه پیچیده آمریکا نیز در شکل زیر مشاهده میشود.
بر اساس آمار منتشر شده رسمی، متوسط شاخص پیچیدگی در سال ۲۰۱۹ برای کل پالایشگاههای کشور آمریکا برابر ۱۰.۵ بوده و به خوبی سیاست این کشور را مبنی بر توسعه پالایشگاههای پیچیده نشان می‌دهد؛ اما متاسفانه متوسط همین شاخص برای پالایشگاههای ایران، ۲.۱ بوده و به همین دلیل است که پالایشگاههای موجود در کشور از سوددهی کافی برخوردار نیستند. به همین دلیل ضروری است تا به سمت توسعه پالایشگاههای بزرگتر با پیچیدگی بیشتر حرکت کرد تا علاوه بر تولید محصولات استراتژیک، سوددهی پالایشگاهها را نیز افزایش داد.
سود یک پتروپالایشگاه با اعطای تنفس خوراک بیش از ۳.۵ برابر پالایشگاه ساده استیکی از راهکار‌های مناسب برای افزایش سوددهی پالایشگاهها، تجمیع یک پالایشگاه با یک مجتمع پتروشیمی است و از آن به عنوان پتروپالایشگاه یاد میشود. در واقع پتروپالایشگاه‌ها، نسل جدیدی از پالایشگاهها با ضریب پیچیدگی بسیار بالا هستند و به علت کاهش هزینه‌های مشترک، میزان سوددهی پالایشگاهها را افزایش می‌دهند. محاسبات نشان می‌دهد که متوسط IRR پالایشگاههای فعلی در کشور برابر ۶ درصد ارزی است در حالی که با ارتقای این واحد به یک واحد پتروپالایشی پیشرفته، میزان IRR آن به ۱۶ درصد افزایش می‌یابد.
از طرفی با توجه به اهمیت توسعه پالایشگاه و جایگاه راهبردی آن، نمایندگان مجلس شورای اسلامی طرحی را تحت عنوان «طرح افزایش ظرفیت پالایشگاههای میعانات گازی و نفت خام با استفاده از سرمایه گذاری مردمی» در دستور کار قرار داده‌اند.
در این طرح با استفاده از اعطای تنفس خوراک به مدت حدودا یک سال (بسته به ظرفیت پالایشگاه) از سمت دولت یا صندوق توسعه ملی، بازگشت سرمایه در انتهای همان سال اول بهره‌برداری اتفاق خواهد افتاد. در حالی که در طرحهای معمولی موجود کشور، این بازگشت سرمایه بیش از ۱۰ سال پس از زمان بهره‌برداری طول می‌کشد. در نتیجه با استفاده از اعطای «تنفس خوارک» علاوه بر بازگشت سریع سرمایه، میزان IRR یک طرح پتروپالایشی به ۲۲ درصد ارزی نیز افزایش می‌یابد که بیش از ۳.۵ برابر IRR یک پالایشگاه ساده است.
در صورت تصویب این طرح توسط مجلس، جذابیت ساخت پتروپالایشگاه به شدت بالا رفته و با استقبال بخش‌های غیردولتی سبب ایجاد اشتغال مطمئن در کشور خواهد شد. جزییات بیشتر ایجاد شغل از طریق یک پتروپالایشگاه ۲۵۰ هزار بشکه‌ای در شکل زیر آورده شده است. با توجه به این شکل، مشاهده میشود اگر چنانچه طی بازه زمانی ۸ ساله به میزان دو میلیون بشکه نفت به ظرفیت پالایشی کشور افزوده شود آنگاه بیش از یک میلیون و ششصد هزار شغل (مجموعا در دوره ساخت و بهره‌برداری) ایجاد خواهد شد که ششصد هزارتای آن مربوط به دوره ساخت و یک میلیون آن دائم و در دوره بهره‌برداری خواهد بود.
با توجه به مزایای متعدد طرح مذکور، در آبان سال گذشته این طرح به تصویب کمیسیون انرژی مجلس رسید و هم اکنون نیز در طرحهای اولویت‌دار صحن مجلس شورای اسلامی قرار دارد. با توجه به اهمیت طرح بایستی دید که آیا نمایندگان مجلس، زمینه اشتغال برای جوانان این کشور را فراهم خواهند کرد یا اینکه همچنان بایستی شاهد خام‌فروشی نفت و نتایج مضر آن بر اقتصاد کشور باشیم.
منبع: باشگاه خبرنگاران جوان
