«عنصر نامطلوب»
نویسنده: رژیس دبره
مترجم: نادر هدی
ناشر: نشر نو؛ چاپ اول ۱۳۹۷
۲۸۸ صفحه، ۳۶۰۰۰ تومان
*****
«عنصر نامطلوب» واپسین نوشتهی «رژیس دبره» دربارهی آن چیزی است که خود او «تجربهی لاتینی»اش میخواند. نشر نو پس از ۳۴ سال دوباره این کتاب مهم و ارزشمند را به ترجمهی نادر هدی روانهی بازار نشر کرده و در مدت زمان کوتاهی به چاپ سوم رسیده است.
رمان عنصر نامطلوب یکی از چهار کتابی است که دبره پس از سیر در جامعهی ملتهب امریکای لاتین و تجربهی نزدیک انقلاب، همنشینی با رزمندگان جنبش چپ و در راس آنها فیدل کاسترو و چهگوارا نوشته است. کتاب دبره یک سند تاریخی مهم از دوران انقلاب در کوباست و با اینکه اطلاعات تاریخی و حوادث مهم آن در بستری داستانی اتفاق میافتد اما دارای تمام آن خصوصیاتی است که رمانهای سیاسی-تاریخی دارند. با اینهمه سادهانگارانه است اگر عنصر نامطلوب را به قطعیت در دستهی آثار داستانی و رمان قرار دهیم. واپسین تجربهی لاتینی رژیس دبره لایهشکافی نوعی از زندگی است که در بطن انقلاب جریان دارد و با اینکه از جنس و بافت همان زندگی روزمره است اما به طور قطع با آن تفاوتهایی اساسی دارد. دبره کتابش را با جملاتی سهمگین در باب «اشرافیت زیرزمینی» آغاز کرده است:
«جنبش زیرزمینی اشرافیت خودش را دارد. اشرافیت غایب. برجستهترین مقام در این اشرافیت با کشتهشدن و اعدام به دست میآید. اسم و وجنات این اشراف زیرزمینی بعد از مرگشان آشکار میشود و بر خلاف طبقهی مبتذل وزرا و سران دولت، برجستگان این ارتش مخفی، پس از کشتهشدن پا به عرصهی وجود میگذارند. سیاستبازان با حضور در صحنه میدرخشند و با ترک آن فراموش میشوند ولی اشراف زیرزمینی یکراست از گمنامی به جاودانگی میرسند. از هنرمندان که بگذریم، انقلابیون حرفهای تنها گروه از افراد حرفهایاند که پس از یک عمر تلاش، شخصیت واقعیشان همزمان با تشییع جنازهشان متجلی میگردد.»
هنر دبره در به همآمیختن مظاهر متنوع مبارزه برای آزادی در یک اثر و یک ساختار واحد است. شخصیتهای عنصر نامطلوب با اینکه همگی برای یک آرمان مشخص تلاش میکنند و هرکدام به شکلی مرموز در تکاپوی دستیافتن به اشرافیت زیرزمینی، قهرمانی و جاودانگی مورد بحث کتاباند، در همان حال برای آرمانهای کوچک، نوستالژی و حتا کودکی بر بادرفته میجنگند. آنها هرکدام به سادگی پاسدار دژهای بینگاهبانی هستند که در هرکدام از آنها بخشی از هویتشان در قالب خانواده، پدر، مادر، مدرسه و خاطرات زندگی گذشته به جا مانده است. در عین حال قهرمانی چون «فرانک» با تمام وجود برای دفاع از آرمانشهری مارکسیستی میجنگد. آرمانشهری که برای این سرگشتهی اروپایی راهگمکرده در کودکی در ایمان به مسیحیت جلوه کرده و اکنون مرزهای معصومیت کودکانه را به دنبال خیزشهای آزادیخواهانهی چپ درنوردیده است. فرانک به نوعی میتواند تجلی سایههایی از خود دبره و انعکاس زندگی پرماجرای خود او باشد.
عنصر نامطلوب تنها اثری ستایشآمیز و پرشور در باب مبارزه و انقلاب نیست، بلکه میتوان در جایجای این رمان سترگ بخشهای پنهان زندگی در سایهی انقلاب و خیزشهای اجتماعی را نیز دید. در حقیقت دبره در قالب نگاه فرانک اغلب با دیدهی تردید به این حرکتها نیز مینگرد و به نیکی در مییابد که چطور جنبشی آزادیخواهانه میتواند آزادی افرادش را محدود کند و یا به گفتهی خود او؛ آنها را مصرف کند. سوال اساسی فرانک از خود و خوانندهاش این است که پس زندگی چه میشود و انسانی که قربانی میشود چطور میتواند در عدم به آرمانشهر و بهشت اجتماعی موعود و مورد نظرش دست پیدا کند؟ تردید همواره چون سایهای فرانک و روایت عنصر نامطلوب را دنبال میکند و همین نکته رمان دبره را از آثار داستانی مشابه که با ایدهآلگرایی مفرط یا سمبولیسم از کار افتاده شکل گرفتهاند، متمایز میکند. دبره از زبان فرانک میگوید: «امروزه، انقلابیبودن به معنی مطلقکردن انقلاب نیست، ولی درعینحال، کسی نمیتواند ادعای انقلابیبودن بکند مگر اینکه بالاخره روزی، یا سهچهار گلادیاتور بکشد و یا با شیران صحنهی نمایش دستوپنجه نرم کند. شکاکیون هرگز شهدای خوبی نبودند- گلادیاتورهای خوبی هم نبودند. ولی هر کمونیستی که امروزه هیچگونه شک و تردید راجع به کمونیسم نداشته باشد، دیوانهی خطرناکی است.»
رژیس دبره فیلسوف و روزنامهنگار فرانسوی متولد دوم سپتامبر ۱۹۴۰ در بیست و پنجسالگی با انتشار کتاب «انقلاب در انقلاب؟» به شهرت رسید و میتوان گفت او با این کتاب ره صدساله را یکشبه پیمود. ترجمهی انگلیسی و اسپانیولی کتاب او در شمارگانی سرسامآور کشورهای بسیاری را درنوردید و به مانیفستی برای راه چهگوارا مبدل شد. رژیس مدت کوتاهی در دانشگاه هاوانا تدریس کرد. او از این فرصت نهایت استفاده را برد و با رجال جنبشهای چریکی و در صدر آنها فیدل کاسترو همنشین شد. حاصل این دوره و برداشت دبره از خط جدید انقلاب در کتاب «جنگ چریکی چه» انعکاس پیدا کرد و در آن تز «کانونهای چریکی» و دورنمای جنگ چریکی در امریکای لاتین مطرح شد. دبره مدت زمانی در امریکای لاتین سیر کرد و با مسائل و ویژگیهای این قاره و سران احزاب سیاسی و رهبران چریکی در آن مرز و بودم از نزدیک آشنا شد. حاصل تجربیات دبره در این دورهی گشت و بررسی، کتاب «انقلاب شیلی» بود که در آن دبره با هوشیاری شکست جنبش چپ در شیلی را پیشبینی کرد.
رژیس دبره در سال ۱۳۵۷ همزمان با انقلاب ایران و با ترجمهی کتاب «انقلاب در انقلاب؟» (علی مقامی) به خوانندگان فارسیزبان معرفی شد. از آن پس کتابهای «سوسیالیسم در شیلی (گفتگو با آلنده)» به ترجمهی مرتضی اسعدی، «از غرب چه مانده است؟» به ترجمهی عبدالحسین نیکمهر، «نقد سلاح» به ترجمهی امین لاهیجی و «تجربهی شیلی» به ترجمهی سهراب معینی به فارسی برگردانده شده است.