«رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی»

(تحلیلی از داستان­‌های عرفانی فلسفی ابن­ سینا و سهروردی)

نویسنده: تقی پورنامداریان 

ناشر:علمی و فرهنگی، چاپ نهم، 1396

602 صفحه، 32000 تومان

****

اول چیزی که خدا می آفریند عقل است. از شناخت سه گانۀ عقل سه آفریدۀ دیگر به وجود می آید: حُسن، عشق، حُزن. حُسن در خود می نگرد و و از زیبایی عظیم خود تبسم می کند و از این تبسم چندین هزار مَلک مقرب به وجود می آید. از تبسم حُسن، شوری در دل عشق می افتد، می خواهد حرکتی کند، حُزن که برادر کهتر است در وی می‌‌‌آمیزد و از این آویزش آسمان و زمین پیدا می‌‌‌شود." در داستان هر یک از مفاهیم حُسن، عشق و حُزن شخصیت انسانی می یابند و اعمال و افعال انسان‌‌‌ها را انجام می دهند. حُسن در شخصیت یوسف نمایان می‌‌‌شود، عشق در شخصیت زلیخا و حُزن در یعقوب. داستان با بیان رمزی در مورد این سه مفهوم نوشته شده است.

این بخشی از داستان "فی حقیقه العشق یا مؤنس العشاق" شهاب الدین یحیی سهروردی است که تقی پورنامداریان در کتاب "رمز و داستان‌‌‌های رمزی در ادب فارسی" این داستان را به همراه چند داستان دیگر از سهروردی و ابن‌‌‌سینا بررسی کرده است و تنها یکی از داستان های رمزی ادبیات فارسی است که با زبانِ رمز‌‌‌آمیز عرفانی نوشته شده و به حقیقتی پنهان اشاره می‌‌‌کند. چرا نویسندگانِ این داستان‌‌‌ها، حقیقت مورد نظرشان را پنهان و رمزگونه بیان می کردند؟ آیا حقیقتِ پنهان، مانند حکایت هدهد در لغت موران است که وقتی هدهد میان جغدان روزکور می افتد، برای گریز از کشته شدن مثل آنها کور می‌‌‌شود و می گوید: "اینک من نیز به درجۀ شما رسیدم و کور گشتم."

بارها گفته ام که فاش کنم

هرچه اندر زمانه اسرار است

لیکن از بیم تیغ و بیم قفا

بر زبانم هزار مسمار است

"صوفیه موضوع معرفت خود را اموری می‌‌‌داند که خارج از دایرۀ محسوسات و قلمرو عقل است. تجربۀ عرفانی، شخصی ، عاطفی و باطنی است. بنابراین بیان چنین تجربه ای بسیار دشوار و جز از طریق رمز و اشاره ممکن نیست چرا که ما مجبوریم این تجربۀ شخصی و غیر‌‌‌حسی را با کلماتی بیان کنیم که مولود تجربه‌‌‌های حسی و مناسب ادای معانی محدود و عمومی و ناچار استفاده از آن‌‌‌ها در بیان تجارب صوفیانه رمزآمیز کردن آن‌‌‌هاست." وقتی تجربه ای اینقدر شخصی ست و دیگران نمی‌‌‌توانند آن‌‌‌ را درک کنند،  چرا گفته شود؟ علم می‌‌‌تواند بسیاری از مسائل را واضح و بدون ابهام بررسی کند؛ پس چه نیازی به زبان رمزی صوفیه و ادیان دیگر است؟ به قول برتراند راسل "تقریباً همۀ مسائلی که مغزهای متفکر بیشترین توجه را به آن‌‌‌ها دارند از قبیلی است که علم نمی‌‌‌تواند بدان‌‌‌ها پاسخ بدهد... علم آنچه را ما می‌‌‌توانیم بدانیم به ما می‌‌‌گوید. لیکن آنچه ما می‌‌‌توانیم بدانیم ناچیز است." رمزها در مورد اموری هستند که دانشمندان علم هنوز به طریق علمی در آن امور به نتیجۀ مشخصی نرسیدند. در دنیای قدیم که رویکرد علمی کمتر در جهان طبیعی جریان داشت رمزها و اسطوره‌‌‌ها جهان را تبیین می کردند. این را در داستان‌‌‌های رمزی ابن سینا و سهروردی می توان دید. در این داستان‌‌‌ها از عقول ده‌‌‌گانه، عالم صغیر، عالم کبیر به شکل رمزگونه ای سخن گفته می‌‌‌شود. در واقع این داستان‌‌‌های عرفانی چگونگی آفرینش و سیر حرکت معنوی انسان را در جهان هستی با اسطوره‌‌‌ها و رمزها بیان می-کنند.

"رمز در مفهوم بسیط خود به عنوان معادلی برای علامت به کار می‌‌‌رود. هر علامتی اعم از حرف، عدد، شکل، علامت اختصاری، کلمه، قول، و حتی حرکت، چه به صورت اشاره با چشم و لب و دست، و چه به صورت رقص‌‌‌ها و مراسم مذهبی، خواه در جوامع ابتدایی و خواه در جوامع مدرن- که ناظر به مفهومی ویژه در ورای ظاهر نمایشی خود باشد، یک رمز محسوب می گردد." رمز معنایی ورای معنای ظاهری خود دارد؛ اما آیا می‌‌‌ توان هر چیزی که معنایی غیر از معنای ظاهری داشته باشد را، رمز بدانیم؟ مانند استعاره، کنایه، تشبیه و موارد این چنینی از صور خیال. تقی پورنامداریان پس از بیان تعریف های رمز، در فصل سوم کتاب به رابطه رمز و صور‌‌‌خیال می پردازد. گاهی نویسنده معنایی ساده و عادی را با صور‌‌‌خیال تزیین می‌‌‌کند؛ نثرهای مصنوع و فنی مانند مرزبان نامه گویاترین شاهد اینگونه از تزیینات کلامی اند. اما "گاهی نویسنده معنایی را که به سختی در قالب کلمات می-گنجد بوسیلۀ صور‌‌‌خیال بیان می‌‌‌کند. تصویر در اینجا بیش از آن که به کار تزیین و یا تأثیرگذاری بپردازد وظیفۀ ایضاح معنایی را دارد که از بیان می‌‌‌گریزد."

علاوه بر ادبیات و عرفان، گاهی داستان‌‌‌های پیامبران با زبان رمزی بیان می‌‌‌شوند. حوادث و اعمال خارق العاده که در این داستان-ها با واقعیت و منطق تجربه‌‌‌های عادی بشر نمی‌‌‌خواند، به مفسر اجازۀ رمز گشایی می‌‌‌دهد و مانند داستان‌‌‌های اساطیری معنی دیگری از آنها برداشت می‌‌‌شود. متن قرآن بارها تفسیر شده است. "تأویل که از همان آغاز در اسلام شروع شد توسط شیعه به طور اعم و اسماعیلیه به طور اخص و نیز متصوفه بسط و گسترش فوق‌‌‌العاده یافت." تقی پورنامداریان در فصل هفتم کتاب به خوبی به این مطلب پرداخته و نمونه هایی از تفسیر و تأویل را در قرآن و احادیث بیان می‌‌‌کند.

"کتاب رمز و داستان‌‌‌های رمزی در ادب فارسی" کتاب منسجمی است که خواننده را قدم به قدم با خود در فهم مطالب همراه می‌کند. پورنامداریان در فصول ابتدایی در مورد "تعریف رمز"، "نظریه هایی که در مورد رمز گفته شده"، "رمز و صورخیال" و "انگیزۀ رمزگرایی" توضیح می‌‌‌دهد. ارتباط رمز و قرآن فصل قابل توجهی است که نویسنده به نقش موثر قرآن در تفسیر و تأویل اشاره می‌‌‌کند. پورنامداریان پس از بررسی "رمز و تمثیل"، "رویا و واقعیت" و "داستان‌‌‌های رمزی و صور و مضامین آنها"،  آثار رمزی دو فیلسوف برجسته، ابن سینا و سهروردی را واکاوی می کند.

در این کتاب سه داستان رمزی از ابن سینا بررسی شده است؛ حی بن یقظان، رساله الطیر و سلامان و ابسال.

این سه داستان دورۀ کاملی از سلوک عرفانی و اشراقی را نشان می‌‌‌دهد. در داستان حی بن یقظان، سالک ضمن دیدار با فرشته مسیر سفر بازگشت به مشرق و موانع آن را می شناسد و فرشته پس از تعلیمات خود از او دعوت می‌‌‌کند که اگر می‌‌‌خواهد به دنبالش برود. در داستان رساله الطیر، سالک که اکنون به عمق غربت و گرفتاری خود پی برده است سفر را همراه مرغان دیگر آغاز می‌‌‌کند و به درگاه مَلک می‌‌‌رسد و از مَلک می‌‌‌خواهد که بقایای بند را از پایش بردارد؛ اما این دیدار وطن موقتی است و هنوز زمان اسارت او و نجات همیشگی اش از غربت فرا نرسیده است. در داستان "سلامان و ابسال"، با مرگ ابسال_که همان سالک داستان اول و مرغ واصل داستان دوم است که اکنون در عرفان به درجۀ کمال رسیده_ آزادی جاوید و بازگشت دایمی تحقق می پذیرد و دورۀ سلوک نفس به انجام می‌‌‌رسد.

از میان دانشمندان ایرانی، شیخ اشراق، عارف و فیلسوف بزرگ قرن ششم، اولین و آخرین کسی بود که میان فلسفۀ مشایی ابن-سینا و تصوف اسلامی و حکمت باستان، پیوند و سازش برقرار کرد و داستان‌‌‌ها و عناصر اساطیری ایران را در پرتو جهان بینی خود تفسیر کرد. تفسیر سهروردی از داستان‌‌‌های ایران باستان مبتنی بر نظریات وی در حکمت اشراقی و طرح جهان شناسی او بر اساس نور و ظلمت است. نماد‌‌‌های رمزی چند داستان از سهرودی در این کتاب بررسی شده است: قصۀ غربت غربی که ادامه حی بن یقظان ابن‌‌‌سینا ست. "ابن سینا حی بن یقظان را عقل فلسفی قرار داده است و سهروردی آن را انسان متصوف که به سبب تصوف به حد اعلای معرفت می‌‌‌رسد." نمادهای عرفانی و فلسفی داستان‌‌‌های آواز پرجبرئیل، عقل سرخ، روزی با جماعت صوفیان، فی حاله الطفولیّه، فی حقیقه العشق یا مؤنس العشاق و لغت موران در این کتاب بررسی می‌‌‌شوند. بدون توضیح نمادهای رمزی، فهم این داستان‌‌‌ها برای خواننده بسیار مشکل است.

در آخر، تقی پورنامداریان پس از بررسی سمبل‌‌‌ها و رمزها، خلاصه ای از داستان‌‌‌ها را برای درک بهتر مخاطب نیز آورده است که برای خوانندگان این اثر خوانش لذت بخشی خواهد بود.