«چند شليك مواد هسته ساز به داخل ابرهاي مستعد بارش از داخل هواپيما يا پهپاد، تشكيل و رشد بلور هاي يخ و در نهايت افزايش بارندگي» اين خلاصه اي است از روند بارورسازي ابرها كه برخي رسانه ها شايعه كرده اند كه سيل آسا بودن بارش هاي اخير در نتيجه اجراي اين فرآيند است. مسئولان اين ادعا را رد مي كنند. شواهد موجود هم نشان مي دهد كه بارش هاي سيل آساي بهاري نتيجه بارورسازي ابرها نبوده است .
اما براي بررسي فني تر موضوع سراغ فريد گلكار، مدير مركز ملي تحقيقات و مطالعات باروري ابرها رفته ايم. او مي گويد كه بارورسازي ابرها 2 سال است كه انجام نشده اما اجراي اين عمليات هم شروطي دارد كه با توجه به آن، ما اجازه بارورسازي در شرايط كنوني را نداشتيم.
آيا در يك ماه اخير بارورسازي ابرها انجام شده است؟
فريد گلكار: خير نه تنها در يك ماه اخير بلكه در دو سال گذشته هيچ پروژه عملياتي جدي و گسترده اي در كشور اجرا نشده است. تمام اقدامات ما در اين مدت مربوط به تست، ايجاد زيرساخت، آزمايش و آماده سازي براي سال آبي 99-98 بوده كه اين سال از مهرماه 1398 شروع مي شود.
ضمن آن كه در اين زمينه دو شرط براي اجراي بارورسازي ابرها وجود دارد. نخست آنكه، اگر در هر شرايطي اخطار رسمي سازمان هاي معتبر مانند هواشناسي و يا سازمان مديريت بحران كشور صادر شود كه نشان دهد افزايش بارش ها منجر به بروز سيل خواهد شد، بارورسازي ابرها ممنوع است. در اين باره ما پروتكل توقف عمليات داريم و با هر اخطاري از اين سازمان ها بايد پروژه را متوقف كنيم. در 20 سال گذشته اين موضوع را رعايت كرده ايم و همچنان به آن پايبند هستيم.
نكته دوم كه خيلي مهم است و نشان مي دهد كه بارش هاي اخير به هيچ وجه در نتيجه بارورسازي ابرها رخ نداده، شدت و مدت اثر گذاري اين عمليات است. بازه زماني اثر گذاري بارورسازي ابرها فقط چند ساعت است. اين اقدام حدود يك تا 3 ساعت اثر بخشي دارد. موادي كه در ابر تزريق مي كنيم اثر كوتاه مدت دارد و فضايي هم كه اين عمليات مي تواند پوشش دهد محدود است و در قالب همين ظرف مي گنجد. يعني اگر اثرگذاري حداكثر 2 ساعت و سرعت حركت سامانه هم حتي 70 كيلومتر بر ساعت باشد، بارورسازي فقط حدود 140 كيلومتر اطراف خود را مي تواند تحت پوشش قرار دهد. لذا چه مقياس زماني و چه مقياس مكاني محدوديت دارد و نمي توان كل كشور را درگير بارورسازي ابرها دانست.
اما اكنون شدت بارش ها فوق العاده زياد است و اگر هم ما پروژه اي براي اجرا آماده كرده بوديم، بر اساس شرط اول اجازه اجراي اين پروژه را نداشتيم.
برخي از رسانه ها ادعا كرده اند كه ايران در اين زمينه قراردادي با روس ها امضا كرده كه همزمان با ورود اين سامانه بارش زا به كشور انجام شده است، پس شما اين اظهارات را رد مي كنيد؟
قراردادي كه ما با روس ها داشتيم متعلق به سال هاي 1377 تا حداكثر 1386 بود و پروژه انتقال فناوري از روسيه متعلق به آن زمان است و از سال 1386 اين همكاري تمام شده است. يعني آن سال آخرين باري بود كه ما پروژه مشترك با روس ها انجام داديم. نه فقط روس ها بلكه تمام كشورها. از آن سال ما به صورت مستقل و با كمك نيروهاي داخلي، تجهيزاتي كه در اختيارمان بوده و هواپيما و پرسنل متعلق به كشور ايران اين پروژه ها را دنبال كرده ايم و كشوري در عمليات هاي ما دخيل نيست؛ مگر در بخش مشاوره.
برخي هم مدعي شده اند كه بارورسازي ، كار كشورهاي همجوار بوده و بارش هاي آن در ايران رخ داده است. آيا امكان بارورسازي در كشورهاي همسايه و وقوع بارش در ايران هست؟
خير. به اين شكل كنوني ممكن نيست. اگر فرض را هم روي اين بگذاريم كه كشور هم مرز با استان هاي ما اين اقدام را انجام داده، نبايد بارش هاي سيل آسا را دراستان هاي مركزي مشاهده مي كرديم. براي مثال كشوري كه مي توانسته است در بارش هاي خوزستان اثر بگذارد عراق بوده يا از منطقه خليج فارس اين كار را انجام داده است. اما اگر توطئه عليه ايران بوده نبايد عراق هم درگير سيل مي شد. يا در مورد تركيه و افغانستان كه خودشان هم درگير سيل شدند. الآن خيلي از مناطق عراق هم سيل زده شده اند. ضمن آن كه از لحاظ زمان و وسعت همان طور كه اشاره شد، آثار باروري ابرها خيلي كمتر از آنچه رخ داد، است. وسعت عمليات از نقطه اي كه پروژه بارورسازي اجرا مي شود، 150 كيلومتر مي توانست باشد، اما ما در استان هاي مرزي فقط گرفتار سيل نشديم. در شرق، جنوب، شمال، غرب و مركز كشور درگير سيل شديم و احتمال تكرار اين فاجعه هنوز در روزهاي آتي وجود دارد. اگر بارش هاي اخير نتيجه بارورسازي ابرها در كشورهاي همجوار بود، دراستان هايي مثل سمنان، اصفهان و فارس نبايد سيل رخ مي داد. 25 استان كشور اين فاجعه را تجربه كردند. آيا تمام اين استان ها مرزي هستند؟
قبول دارم كه امكان دارد و مي شود در مرز بارور سازي ابرها انجام شود و در ايران بارش ها اندكي بيشتر شود اما در يك مدت زمان محدود و براي يك فاصله مشخص. الآن چند روز است كه در يك فضاي گسترده براي مدت طولاني شاهد بارش هستيم.
يكي از اساتيد در اين باره مي گفت «خشكسالي حاصل تغييرات اقليمي است اما وقتي رخ مي دهد، مردم دنبال عوامل فراطبيعي مي گردند و ترسالي هم مي شود به دنبال همين هستند.» درحالي كه سيل در هر كشوري ممكن است رخ دهد. ربطي به پيشرفته و توسعه يافته بودن كشور ندارد.
آيا در نقشه هاي هواشناسي امكان مشاهده اين بارش هاي سيل آسا بود؟
بله. پيش بيني هاي بلند مدت اقليمي كه براي 3 تا 6 ماه گذشته بود، نشان مي داد كه بارش ها در مقطع كنوني بالاتر از نرمال است هرچند كه پيش بيني ها به اين اندازه نبود. اما در پيش بيني هاي هواشناسي كه كوتاه مدت و كمتر از 10 روز را گزارش مي دهد و دقت بيشتري دارد، نسبت به اين پديده هشدار داده بودند. اين پيش بيني ها در 3 روز مانده به وقوع بارش دقت بسيار بالاتري دارد مشخص بود كه قرار است بارش هاي بالاتر از حجم نرمال رخ دهد. همه اخطارها براساس اين پيش بيني ها بود.
به شما اخطار داده بودند كه بارورسازي ابرها انجام نشود يا اينكه مي دانستند مركز،عملياتي براي اجرا در اين بازه زماني ندارد؟
خير اخطاري دريافت نكرده بوديم اما ما هميشه اطلاعيه هاي هواشناسي را دريافت مي كنيم و آن را در دستور كار قرار مي دهيم. اگر قرار بود بارورسازي انجام دهيم مطابق با اين اطلاعيه متوقف مي شد.
چرا در دو سال گذشته كه با مشكل كم آبي نيز مواجه بوديم پروژه اي جدي براي باروري ابرها اجرا نشد؟
سال آبي 97-96 مشكل مالي شديد داشتيم. بسيار هم اين مشكل جدي بود. نقدينگي خيلي دير به دستمان رسيد و آن زمان هم نمي شد قرارداد براي تامين هواپيما و تجهيزات ببنديم.
در سال آبي 98-97 هم به خاطر شرايطي كه داشتيم، نياز بود از تجهيزات و امكانات جديد استفاده كنيم؛ چراكه شركتي كه قبلا با آن كار مي كرديم ديگر حاضر به ادامه فعاليت نبود. بايستي جايگزين پيدا مي كرديم. توافقات براي اين كار هم بايد در سطح عالي انجام مي شد كه خيلي پيشرفت خوبي نداشت. در نهايت پروژه ها عملياتي نشد و فقط توانستيم زيرساخت هاي تجهيزات را فراهم كنيم كه براي سال جديد 99-98 آمادگي داشته باشيم. اگرچه هنوز چند ماه تا پايان سال جاري آبي باقي مانده است اما عمليات بارورسازي ابرها در دستور كار نيست. قطعا براي سال آبي آتي همه تلاشمان را مي كنيم و با يك گستردگي قابل توجهي پروژه ها را دنبال خواهيم كرد. اميدواريم كه در سال جديد آبي هم شاهد ترسالي و بارش هاي موثر باشيم اما واقعيت اين است كه در حالت عادي و نرمال ميزان بارش هاي كشور ما يك سوم ميانگين جهاني است.
ايران يك كشور خشك و نيمه خشك است و اگر بارش هايش 3 برابر ميانگين بلند مدت نيز باشد بازهم يك كشور معمولي و از نظر بارش يك كشور حد وسط خواهد شد.
آيا وضعيت سدها و رودخانه هاي ما اجازه بارورسازي در سال آتي را خواهد داد؟
در سياست هاي كلي كشور حتما بايد مباحثي نظير رسوب زدايي بستر رودخانه ها و بازكردن مسيل ها و پاكسازي حاشيه رودخانه ها مد نظر قرار بگيرد و اين اهداف در برنامه بلند مدت تاثير بگذارد. اما در بحث بارورسازي ابرها ميزان بارش را 15 تا 20 درصد افزايش مي دهد و مشكلات خاص نظير سيل را به دنبال نخواهد داشت. نوسانات بارش نسبت به پيش بيني ها هم معمولا اين ميزان است. يعني بارش ها معمولا 15 تا 20 درصد كمتر يا بيشتر از پيش بيني هاست. پروژه هايي كه ما اجرا مي كنيم هم درهمين بازه است و امكان 2 يا 3 برابر كردن بارش ها با بارورسازي ابرها وجود ندارد.
سيستان و بلوچستان يكي از استان هايي است كه با كمبود منابع آبي مواجه است. اما در بارش هاي اخير اين استان هم نسبت به سال گذشته با افزايش نزولات جوي همراه بود. چرا از اين فرصت براي بارور كردن ابرهاي اين حوزه استفاده نكرديد؟
بارورسازي ابرها روش خيلي منعطفي است و با طبيعت بسيار سازگاري دارد. اما شروطي نيز دارد. باروري ابرها وابسته به ابرناك بودن منطقه و مستعد بودن ابرها براي بارورشدن است. يعني اگر ابر مستعدي در منطقه اي باشد، مي توانيم بارش را اضافه كنيم. اما اگر درمنطقه اي خشكسالي بود و ابر بارش زايي وجود نداشت، امكان اين بارورسازي وجود ندارد. در مطالعات امكان سنجي اين استان از نظر دارا بودن ابرهاي مستعد امتياز پاييني آورده است. همچنين ابرهاي منطقه سيستان و بلوچستان متفاوت از ساير بخش هاي كشور است. ابرهايي عموما از نوع گرم دارد و بيشتر فعاليت هاي ما روي ابرهاي سرد انجام مي گيرد.
با اين حال كشور ما در وضعيتي است كه نبايد هيچ فرصتي را از دست داد. اما حقيقت اين است كه هيچ تقاضاي رسمي از مسئولان سيستان و بلوچستان براي بارورسازي دريافت نكرده ايم. اگر درخواستي دريافت كنيم حداقل مانند ساير استان ها مي توانيم مطالعات امكان سنجي خوبي در اين منطقه انجام دهيم. اگرچه امكانات ما و گستره فعاليت هايمان بسيار محدود است.
به طور كلي بارورسازي ابرها در چند كشور دنيا انجام مي شود؟
بيش از 60 كشور در دنيا از اين فناوري براي افزايش بارش و سركوب كردن تگرگ استفاده مي كنند. البته در اين آمارها بنده امريكا را كه چندين ايالت دارد و هر ايالت چندين پروژه متفاوت در زمينه بارورسازي ابرها اجرا مي كند، يك مورد در نظر مي گيرم. در اروپا هم از اين فناوري براي تگرگ زدايي و مه زدايي استفاده مي كنند و اكثرا در زمينه بارورسازي ابرها به منظور افزايش بارش فقط تست، آزمايش و تحقيقات انجام مي دهند.
