ورود مجلس شورای اسلامی به بحث اصلاح نظام انتخاباتی و تصویب کلیات و بخشی از جزییات افزایش محدوده حوزه های انتخاباتی از شهرستانی به استانی در انتخابات مجلس، صاحب نظران زیادی را متوجه موضوع کرد. اینجانب نیز در نوشته های قبلی در خبرگزاری فارس و سایت الف (دلایل رجحان نظام انتخابات تناسبی استانی بر اکثریتی استانی) با بیان مشکلات نظام انتخابات اکثریتی به مزایای نظام انتخاباتی تناسبی در حالت های مختلف اشاره کرده و دیدگاههای خود را به نمایندگان مجلس انعکاس داده‌ام.

برای اطلاع بیشتر شهروندان، جمع‌بندی مطالب قبلی و پیشنهادهای ارائه شده به نمایندگان، به عنوان یک ماده قابل درج در قانون انتخابات را همراه با دو مثال از دو حوزه استانی دارای حداقل دو حوزه چند نماینده ای با فرض وجود دو و سه ائتلاف در این مختصر نوشته ارائه شده است.

ایرادهای وارده به نظام انتخابات اکثریتی شهرستانی
همه نمایندگان موافق و یا مخالف افزایش محدوده حوزه های انتخابیه از شهرستانی به استانی، به ایرادها و اشکالات نظام فعلی انتخابات (که از نوع اکثریتی با محدوده شهرستانی است) اذعان و اعتراف دارند. به اعتقاد اکثر کارشناسان، نظام فعلی نه نظام حاکمیت اکثریت بر اقلیت، بلکه حاکمیت گروهی منسجم بر گروهی غیر منسجم و نظامی است که کشور را دچار فراز و نشیب می کند.

در این نظام کمتر به شایسته سالاری توجه می شود و ضمن اینکه رقابتهای درون جریانی را از بین می برد، کمکی به تقویت نظام حزبی نمی کند. در این نظام انتخاباتی کسی پاسخگوی مردم نیست و امکانی برای وادار کردن نماینده به وعده های داده شده وجود ندارد. در این نظام جا برای رنگ عوض کردن رای دهنده و رای گیرنده را باز میکند.

منتخبی که در لیستهای مختلف بوده از وابستگی به یک لیست خاص طفره رفته و خود را مدیون هیچ لیستی نمی داند. در این نظام انتخاباتی، دولت با استفاده از کارت طرحها و پروژه های عمرانی و عزل و نصب های مورد علاقه نمایندگان، با رای آنها بازی میکند و جامعه نیز هیچ برآوردی از دیدگاه نمایندگان نمی تواند داشته باشد.

دشواری اجماع در گزینش نظام انتخاباتی جایگزین
علیرغم ایرادها و اشکالات وارده برنظام فعلی، ایجاد اجماع در مورد نظام انتخاباتی جایگزین نیز کار دشواری است. اگرچه مجلس کلیات و بخشی از جزییات افزایش محدوده حوزه های انتخابیه از شهرستانی به استانی را مصوب کرده است، ولی در اینکه نظام انتخاباتی از چه نوعی باشد هنوز به جمع بندی نرسیده است.

آنچه برای مجلس در انتخاب نوع نظام انتخاباتی باید مدنظر قرار گیرد حرکت در چارچوب سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری، توجه به مخالفتهای مکرر شورای نگهبان با نظام اکثریت استانی در ادوار مختلف مجلس و نیز تامین نظر نمایندگان حوزه های تک نماینده ای مبنی بر حفظ حوزه های انتخاباتی فرعی (شهرستانی) است.

اگر مجلس با محدودیت حفظ حوزه های فرعی مواجه نبود و می توانست هر استان را به عنوان یک حوزه انتخابیه منظور نموده و حوزه های فرعی را حذف کند، طبعا همانند کشورهای اسکاندیناوی، عراق، لبنان و بسیاری از کشورهای دنیا اقدام به انتخاب نظام انتخاباتی استانی تناسبی میکرد. با توجه به اینکه این نظام انتخاباتی در دنیا و کشورهای مورد اشاره تجربه شده است و فاقد هر ابهامی است، در این حالت به احتمال زیاد شورای نگهبان با این انتخاب مجلس مخالفتی نمی کرد.

اگر در کشور همه حوزه های انتخابیه، چند نماینده ای بود و از حوزه های تک نماینده ای خبری نبود بازهم کار مجلس در انتخاب یک نظام انتخاباتی مناسب برای کشور، دشوار نبود. در این حالت هم بدون تغییر محدوده حوزه‌ها، بازهم نظام انتخابات تناسبی، نظامی مناسب و به احتمال زیاد برای شورای نگهبان قابل پذیرش بود.

اگر در سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری و دیدگاههای شورای نگهبان توجه به تنوع سلیقه های سیاسی، مذهبی و قومی مدنظر نبود و برای حاکم شدن یک جریان سیاسی، مذهبی و یا قومی و کنار گذاشتن جریان مقابل در استان مهم نبود، مجلس در انتخاب نظام استانی اکثریتی مشکلی نداشت. اگرچه اشکالات و ایرادهای وارده بر این نظام کم نیست و بسیاری از کشورها از این نظام انتخاباتی عدول کرده اند، ولی حداقل این حسن را داشت که ابعاد و زوایای آن شناخته شده بود و نیازی به مدلسازی جدید نداشت.

اگر مجلس افزایش محدوده حوزه ها از شهرستانی به استانی را مصوب نکرده بود، باز هم تداوم نظام انتخاباتی اکثریتی برای حوزه های تک نماینده ای و انتخاب نظام انتخاباتی تناسبی برای حوزه های چند نماینده ای، مدلی معقول و قابل پذیرش برای شورای نگهبان و هماهنگ با سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری بود.

در این شرایط و با این محدودیتها، مجلس کار دشواری را در پیش دارد و ناچار است با استفاده از مدلهای موجود، یک مدل نزدیکتر به شرایط کشور را انتخاب و بخشی از شرایط کشور و محدودیتهای موجود را در این مدل اعمال نماید. ممکن است در مدل جدید همه اجزای مدل با هم سازگار نباشند و اشکالاتی را بدنبال داشته باشد ولی در هر حال از مدل انتخاباتی موجود بهتر است و گامی برای ارتقاء مدل فعلی است.

اضطرار مجلس به گزینش نظام انتخابات تناسبی استانی - شهرستانی
در این شرایط مجلس راهی جز گزینش نظام انتخاباتی استانی - شهرستانی تناسبی نخواهد داشت. این نظام اگرچه بدون حوزه فرعی و با تعریف حوزه استانی کاملا با تجربیات دنیا سازگار است ولی با حفظ حوزه های فرعی و در محدوده استان هم مدلی قابل دفاع و مناسب حال کشور است. در این مدل چون حقوق کاندیداهای مستقل نادیده گرفته نمی شود و جریانهای سیاسی، قومی و مذهبی می توانند به اندازه وزن رای خود در همه ادوار در مجلس حضور داشته باشند، به احتمال زیاد شورای نگهبان با انتخاب آن مخالفتی ندارد. این نظام انتخاباتی که میتواند تنوع زیادی داشته باشد، قابلیت کافی برای لحاظ کردن بیشتر دغدغه های کارشناسان را دارد.

نظام انتخابات تناسبی دو حالت لیست باز و لیست بسته دارد. در بیشتر کشورهایی که نظام انتخاباتی تناسبی را برگزیده اند، حالت لیست باز را بر حالت لیست بسته ترجیح میدهند. در حالت لیست باز، به مردم اجازه داده می‌شود که هم سهم هر جریان سیاسی و هم افراد مورد نظر خود را در این جریان سیاسی انتخاب کنند. این شکل از نظام انتخابات تناسبی برای مردم هم گیرایی بیشتری دارد، چرا که به پدرسالاران حزبی اجازه تصمیم‌گیری بجای مردم در انتخاب نمایندگان را نخواهد داد و خود مردم تصمیم میگیرند که چه لیستی را انتخاب کنند و از بین افراد معرفی شده در هر لیست به چه کسانی رای دهند.

اگر مجلس شورای اسلامی، نظام انتخاباتی تناسبی از نوع لیست باز و در محدوده استان و با حفظ حوزه‌های انتخابیه فرعی را مصوب کند، کاری مغایر با قانون اساسی انجام نداده است. از آنجاکه این مدل هم قابلیت انطباق با وضعیت فعلی حوزه های تک نماینده ای و هم چند نماینده ای را دارد و مستلزم حذف کرسی حوزه های تک نماینده ای نیست، نه تنها با ذائقه 172 نماینده ای که از این حوزه ها به مجلس راه می یابند سازگار است، بلکه با نظر مساعد 118 نماینده ای که حوزه های چند نماینده ای را نمایندگی میکنند نیز همراه می شود.

در این مدل، نامزدها می توانند بصورت مستقل و یا بصورت عضوی از یک ائتلاف در رقابتهای انتخاباتی در حوزه‌های فرعی وارد شوند. هر فرد حق دارد حداکثر عضو یک ائتلاف باشد ولی همزمان نمی تواند به عنوان عضو مستقل و عضو یک ائتلاف وارد رقابتهای انتخاباتی شود. چون افراد مستقل می توانند تا سقف وزن رای خود از کل کرسیهای استان سهمیه داشته باشند و حتی بدون وابستگی به هیچ جریان سیاسی، مذهبی و قومی امکان تشکیل ائتلاف با هم را دارند، به آنها اجحافی نمی شود و لذا استنادی برای وجود تبعیض علیه افراد مستقل وجود ندارد و نمی توان با این بهانه این نظام انتخاباتی را رد کرد.

برای اینکه تعداد ائتلافها زیاد نشود، بهتر است هر ائتلافی که سهم آراء او از کل آراء استان کمتر از 5 درصد باشد، در تعیین سهمیه به عنوان ائتلاف در نظر گرفته نشده و با نامزدهای آن ائتلاف شبیه نامزدهای مستقل برخورد شود.

نحوه طراحی برگ رای و رای دادن مردم به نامزدها
رای دادن برای مردم در این مدل کار آسانی است. برگه های رای در سطح استان دارای دو گزینه است که رای دهنده می تواند یکی از این دو گزینه را انتخاب کند. گزینه اول مختص رای دهنده‌های طرفدار یک جریان (ائتلاف) است که به آنها این اجازه را می دهد که با نوشتن اسم آن ائتلاف (جریان) و بدون نوشتن نام تک تک نامزدها، کل افراد عضو آن ائتلاف (جریان) را انتخاب نمایند.

گزینه دوم مناسب افرادی است که موافق رای دادن لیستی نیستند و میخواهند در سبد رای خود افراد مستقل و یا ترکیبی از نامزدهای مستقل و جریانهای مختلف را داشته باشند.

در این مدل رای دهنده ملزم به انتخاب نامزدهای همه حوزه های فرعی نیست و میتواند از یک و یا همه گزینه های خود استفاده کند. این مدل از انتخابات اگرچه در نوشتن نام نامزد برای رای دهنده کم سواد و یا کم حوصله در استانهایی مثل تهران که تعداد کرسی های آن بالغ بر 30 نفر است، تا اندازه ای سخت است ولی دارای این حسن است که رای دهنده می تواند با اعتماد به یک لیست ائتلافی، کار خود را راحت و بدون اینکه اسم نامزدی از آن ائتلاف را بنویسد صرفا نام آن ائتلاف را در برگه قید کند تا رای او برای همه نامزدهای آن ائتلاف منظور گردد.

نحوه شمارش آراء در صندوقها، حوزه های فرعی و استان
در این مدل کار متولیان صندوق های رای هم در شمارش آراء آسان است. کافی است برگه های رای ائتلافها را با هم جمع زده و برای تک تک اعضای هر ائتلاف متناسب با این تعداد، رای منظور و در گام بعدی با شمارش آراء ترکیبی، آراء افراد در لیستهای مختلف را محاسبه و به آراء اعضای ائتلافها اضافه نمایند. چون افراد مستقل، از لیستهای ائتلافی سهمی ندارند، آراء آنها صرفا محدود به آرائی می شود که رای دهندگان آنها را بنام فرد نوشته‌اند. به این ترتیب با پایان شمارش آراء در هر صندوق رای و سپس تجمیع آراء در صندوق های حوزه انتخابیه فرعی و در نهایت در حوزه انتخابیه استانی، مشخص می شود که رای هر فرد مستقل و یا وابسته به هر ائتلاف در استان چه اندازه است.

نحوه تعیین سهم نامزدهای مستقل و ائتلافی در استان و حوزه های فرعی
با جمع آراء تک تک اعضای هر ائتلاف، مجموع آراء آن ائتلاف در استان و با تقسیم آن بر مجموع کل آراء صحیح ماخوذه در استان، سهم آن ائتلاف از کل آراء استان بدست می آید. با کسر سهم مجموع ائتلافها از کل آراء صحیح ماخوذه، سهم افراد مستقل از کل آراء استان بدست می آید.

برای واگذاری کرسی به نمایندگان مستقل، وضعیت رای حوزه های فرعی را بررسی و در هر حوزه ای که مجموع آراء استانی یک و یا چند نامزد مستقل بیشتر از آراء استانی نامزدهای ائتلافی در آن حوزه فرعی باشد آن فرد و یا افراد به عنوان نماینده مستقل از آن حوزه انتخاب می شوند. در صورتیکه مجموع افراد مستقل انتخاب شده از همه حوزه های فرعی بیشتر از سهم آراء نامزدهای مستقل از کل آراء استان باشد، نامزدهای مستقل با رای استانی بیشتر در اولویت قرار می گیرند.

پس از کسر سهم کرسی های اشغال شده توسط نمایندگان مستقل، مابقی کرسی های استان به نسبت سهم هر ائتلاف از کل آراء ائتلافها، بین آنها تقسیم می شود. برای اختصاص سهم هر ائتلاف از کرسی های استان بهتر است ابتدا از حوزه های چند نماینده ای و با اولویت تعداد نماینده کمتر شروع تا به حوزه های با نماینده بیشتر (ابتدا دو نماینده‌ای، سپس سه نماینده‌ای و در نهایت به حوزه با بیشترین نماینده) برسیم و در اخر، باقیمانده سهم ائتلاف از کل کرسیهای استان را از حوزه های تک نماینده ای تامین نماییم. در صورتیکه سهم ائتلافها در یک و یا چند حوزه چند نماینده ای از کل آراء ائتلافی متفاوت از سهم آنها در استان باشد، بهتر است در آن حوزه های فرعی چند نماینده ای، سهم هر ائتلاف از کرسیها معادل سهم ان ائتلاف از کل آراء ائتلافی در ان حوزه منظور شود (برای مثال اگر سهم ائتلاف در استان 40 درصد ولی در یک حوزه چند نماینده ای 30 درصد باشد، بهتر است سهم آن ائتلاف در آن حوزه فرعی، معادل 30 درصد درنظر گرفته شود).

برای اینکه مغایرتی بین نمایندگان انتخاب شده با نامزدهای دارای رای بیشتر در حوزه های فرعی پیش نیاید، بهتر است که هر ائتلاف سهم خود را از حوزه هایی تامین کند که نامزدهای ان ائتلاف از رقبای خود در سایر ائتلافها رای بیشتری داشته و رای آنها نسبت به رقبای هم ائتلافی خود در سایر حوزه های فرعی استان بیشتر باشد (برای مثال اگر یک ائتلاف در 10 حوزه تک نماینده ای آراء نامزدهایش بیشتر از نامزدهای ائتلاف های دیگر در آن 10 حوزه باشد و فقط 7 کرسی از این 10 حوزه به این ائتلاف تعلق میگیرد، کرسیهای این ائتلاف از حوزه هایی انتخاب میشوند که رای نامزدهای این ائتلاف بیشتر از 3 حوزه باقیمانده باشد).

متن ماده پیشنهادی برای درج در طرح مجلس

ماده - نظام انتخاباتی استانی از نوع تناسبی استانی است که نمایندگان هر حوزه فرعی براساس ترتیبات ذیل انتخاب می شوند:

1- هر نامزد می بایست بصورت مستقل و یا به عنوان عضو یک ائتلاف در انتخابات شرکت نماید. نامزدها صرفا مجاز به عضویت در یک ائتلاف هستند.

2- در برگ رای هایی که صرفا نام ائتلاف مورد نظر رای دهنده درج شده است، برای کل اعضای ائتلاف رای منظور خواهد شد. در برگه هایی که همزمان نام یک ائتلاف و نام برخی نامزدها درج شده است، آراء رای دهنده صرفا به حساب اعضای آن ائتلاف منظور خواهد شد.

3- نامزد و یا نامزدهایی که حداقل پانزده (15) درصد آرای صحیح ماخوذه از حوزه انتخابیه فرعی خود را کسب کرده باشند در رقابت های استانی برای انتخاب نماینده این حوزه فرعی شرکت داده خواهند شد. در صورتیکه هیچکدام از نامزدها در این حوزه فرعی واجد این شرط نباشند، برای ورود نامزدها به مرحله بعد این شرط نادیده گرفته می شود.

4- در صورتیکه رای استانی یک و یا چند نامزد مستقل در هر حوزه انتخابیه فرعی بیشتر از نامزدهای معرفی شده توسط ائتلاف ها در آن حوزه فرعی باشد، آن فرد و یا افراد به عنوان نماینده آن حوزه فرعی انتخاب می شوند.

5- در حوزه های تک نماینده ای، هر نامزد مستقل که اکثریت مطلق (1+50%) از آراء حوزه انتخابیه فرعی خود را کسب نماید، به عنوان نماینده آن حوزه انتخابیه فرعی به مجلس راه می یابد (درج این بند در عین حالیکه ممکن است برای جلب نظر نمایندگان مستقل حوزه های تک نماینده ای مفید باشد ولی چون با ساختار انتخابات تناسبی استانی سازگاری ندارد، می تواند حذف شود).

6- سهم نمایندگان مستقل از کل کرسیهای حوزه استانی، حداکثر معادل سهم آنها از کل آراء استان تعیین می شود.

7- کل کرسی های استان، پس از کسر کرسی های اشغال شده توسط نمایندگان مستقل، بین ائتلاف ها تقسیم می شود.

8- سهم هر ائتلاف استانی پس از کسر سهم نمایندگان مستقل از کل کرسی های استان، از تقسیم سهم آراء آن ائتلاف بر مجموع سهم آراء کل ائتلاف ها در آن استان تعیین می شود.

9- ائتلاف هایی که سهم آراء آنها از کل آراء استان کمتر از 5 درصد باشد، در تعیین سهم آراء ائتلافها دخالت داده نمی شوند و با نامزدهای آنها شبیه نامزدهای مستقل برخورد می شود.

10- در تقسیم کرسی ها بین ائتلاف ها در حوزه های فرعی، ابتدا کرسی ها بین حوزه های چند نماینده ای (با اولویت کرسی کمتر یعنی ابتدا دو، بعد سه، سپس چهار و الی آخر) تقسیم شده و سپس کرسی های باقی مانده بین حوزه های تک نماینده ای تقسیم می شود.

11- سهم هر ائتلاف در هر حوزه فرعی چند نماینده ای پس از کسر کرسی های اشغال شده توسط نمایندگان مستقل در آن حوزه از تقسیم سهم آراء آن ائتلاف بر مجموع سهم آراء ائتلاف ها در آن حوزه فرعی تعیین می شود.

12- در انتخاب نمایندگان هر ائتلاف در حوزه های فرعی تک نماینده ای، اولویت به نامزدی داده می شود که رای استانی او در آن حوزه فرعی نسبت به رقبای خود در سایر ائتلافها بیشتر باشد. در صورتیکه تعداد نامزدهای واجد شرایط در درون هر ائتلاف در حوزه های فرعی با رعایت این بند بیشتر از سهمیه آن ائتلاف باشد در انتخاب نمایندگان آن ائتلاف، اولویت با نامزدهایی است که در استان رای بیشتری داشته باشند.