روزنامه شرق در سرمقاله ای به قلم فریدون مجلسی تحلیلگر روابط بین‌الملل، آورده است: عربستان بازترین جامعه بسته است! جوامع بسته غالبا جوامعی هستند که آرمان‌های خودشان را بهترین و منسجم‌ترین آرمان ضامن خوشبختی می‌پندارند. عربستان جامعه بسته‌ای است که درهایش به روی ده‌ها میلیون مسافر در سال گشوده است؛ مسلمانانی که همه‌روزه برای حج عمره و زیارت حرم پیامبر یا برای حج تمتع در ماه ذیحجه به آنجا سفر می‌کنند و گردش مالی درخورتوجهی برای آن شهرها دارند. صدها هزار کارگر و تکنیسین هم برای استخراج، تصفیه، ساخت‌وسازهای صنعتی و نفتی و کارهای عمرانی به آن کشور سفر می‌کنند تا سیل صدها میلیارد دلاری دلارهای نفتی را نصیب آن جامعه کنند. دلارهایی که قدرت و کُرنش می‌آفرینند و موجب می‌شوند جهان آزادی که مهندسانش را به آنجا می‌فرستد و از پول و نفت‌شان منتفع می‌شود، چشم خود را به روی دیگر جنبه‌های اجتماعی آن کشور و آنچه در آنجا می‌گذرد، ببندند.
با‌این‌همه عربستان جامعه‌ای بسته است. سیل زائران در مسیرهای خاصی از فرودگاه به اقامتگاه‌های ویژه می‌روند و طواف و احکام حج را انجام می‌دهند و تصفیه‌حساب می‌کنند و بازمی‌گردند. کارگران نیز میان کمپ‌های خودشان در مسیر خوابگاه به کارگاه تردد دارند و مهندسان و مدیران خارجی نیز در جوامع مدرن جزیره‌ای خودشان زندگی می‌کنند که با امکانات دسترسی به فروشگاه‌ها و مراکز فرهنگی و بهداشتی و... انگار در اروپا به سر می‌برند. با‌این‌حال این مراودات گسترده و آن دلارهای بی‌شمار، تلفن‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی امروزی، ترک‌های رو به افزایشی در دیوارهای آن جامعه بسته پدید آورده است. از سویی پول بهداشت، آموزش، مسکن، ماشین، سفر و تحصیل در خارج هم به همراه دارد. جامعه‌ای که تا کمتر از 30 سال پیش 80 درصد آن قبیله‌ای و روستایی بود، اکنون 80 درصد جمعیتش را در شهرها اسکان داده است. اکنون عربستان دچار تنشی در رویارویی با فرهنگ متحول امروزی و محافظه‌کاران سنت‌گراست و از قضا هر دو گروه ضمن انتقادهای جدی که در مقایسه با یکدیگر دارند، منتقد خاندان حاکم هستند.
سنت‌گرایان که انتقال به شهر آنها را مدنی نکرده است، رفتار تجددخواهانه حکومت را برنمیتابند و منتقدان مدنی، خواهان آزادی‌های واقعی و حقوق فردی و اجتماعی مشروع برای خود هستند و سروری اربابانه شاه و شاهزادگان را برنمیتابند. ولیعهد کنونی می‌کوشد با غربی‌سازی ظواهر زندگی مدرنیسم را تقویت کند؛ بی‌آنکه رفتارهای قبیله‌ای و داعشی‌وار را کنار بگذارد. ماجرای قتل و سوزاندن خاشقجی ضربه بزرگی به آن تجدد ساختگی وارد کرده است. با وجود آنکه سلطه و نفوذ محمد بن‌سلمان بر پدر و خاندانش توانسته است اقتدار او را تثبیت کند؛ اما آن شکاف نسل‌ها ظاهرا میان خود او و پدرش نیز وجود دارد. یک اظهار‌نظر محمد بن‌سلمان در حمایت از برخی ادعاهای اسرائیل خشم پدر را بر‌انگیخت. ملک عبدالله سال‌ها پیش سیاست پذیرش واقعیت اسرائیل را در لوای قطع‌نامه‌های شورای امنیت پذیرفته بود و ملک سلمان نیز ظاهرا بیش از آن را نمی‌پذیرد. این تقابل اسرائیل را برمی‌انگیزد و حتی آمریکا را درباره فروش بی‌حد‌و‌مرز تسلیحات به عربستان مشکوک و مردد می‌کند. بیم آن می‌رود که اگر طرفداران محافظه‌کار‌تر خاندان سلطنتی که بر اثر رفتارهای محمد بن‌سلمان دل خوشی هم از او ندارند، موفق شوند و این تسلیحات به دست «نااهلان» بیفتد، تکلیف‌شان چه خواهد بود؟
اثبات دست‌داشتن بن‌سلمان در دام‌گستری و ترور جمال خاشقجی، او را در دیدارهای بین‌المللی نیز منزوی و تنها کرده است. در هفته جاری، شورای حقوق بشر سازمان ملل که سال 2006 تاسیس شد، زبان به انتقاد شدید از عربستان گشود و در بیانیه‌ای اعلام کرد درباره گزارش‌های رسیده در موضوع ادامه بازداشت‌ها و دستگیری‌های خودسرانه مدافعان حقوق بشر در عربستان به‌شدت نگران است. این بیانیه را «هارالد آسپلوند» نماینده ایسلند در شورای حقوق بشر قرائت کرد و 36 عضو این نهاد بین‌المللی از آن حمایت کردند. نکته درخور‌توجه آن است که همه 28 کشور عضو اتحادیه اروپا آن را تایید کردند و کانادا و استرالیا نیز که جزء متحدان آمریکا هستند، از آن حمایت کردند. محافل و مراجع حقوق‌بشری با بهره‌مندی از موقعیت ایجاد‌شده پس از قتل روزنامه‌نگار ناراضی عربستانی، مسائل حقوق‌بشری عربستان را مطرح و قصورها را محکوم می‌کنند.
معلوم نیست سرعت گسترش نفوذ مدنی‌ها که در‌هر‌حال آینده را در اختیار خواهند داشت، در مقابل مقاومت سنت‌گرایان و سلفی‌ها در چه زمانی به آنان توانمندی لازم برای مشارکت سیاسی و اجتماعی متجددانه را بدهد؛ اما تزلزل درونی حاکمیت سعودی موجب شده این روزها حتی موضوع تلاش سلطان بن‌سلمان برای ترور برادرش محمد بن‌سلمان، ولیعهد، مطرح شود که ظاهرا ناموفق بوده است. پول‌پاشی‌های ولیعهد نیز این تردید را به وجود می‌آورد که این اقدام مغایر منافع ملی چه بر سر خزانه آن کشور خواهد آورد و چگونه پاسخ‌گوی ملت خود خواهد بود؟ شرایط عربستان از همیشه نگران‌کننده‌تر و شکننده‌تر است.
