«یک مردم شناس در مترو»

نویسنده: مارک اوژه

ترجمه: سپیده پارسا پژوه

ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول 1396

103 صفحه، 10000 تومان

 

****

 

شهر برای یک مردم شناس، تنها محلی برای عبور کردن نیست، بلکه مجموعه ای پیچیده از هزارتوی فرهنگ ها، تاریخ ها و روابط و نیازهای مردمانی است که در آن زندگی می کنند. یک مردم شناس خوب، شهر را نه از روی نقشه و مسیرها، که از منظرِ تاریخ سیاسی و آداب و رسوم آشکار و پنهان آن مورد بررسی قرار می دهد. به همین سبب، تاریخچه ی نامگذاری خیابانها و کوچه ها، نحوه ی پوشش و گفتار مردمان آن و همچنین اقشار مختلف مردمی که در آن تردد میکنند، برای او مهم و منبع پژوهش و تحقیق است. نگاه او به آثار هنری از جمله دیوار نویسی ها، تابلوها، نحوه ی برقراری ارتباط میان هنر و انسان در مکانهای مختلف، نگاهی زیباشناختی است که می تواند بخش مهمی از تفکرات و دغدغه های انسانهای هر عصری را برآورد کند.

مارک اوژه، مولف و پایه گذار مرکز انسان شناسی جهان های معاصر در پاریس و همچنین دکترای ادبیات و مدیر پژوهشی در مدرسه عالی مطالعات اجتماعی پاریس، با نگاه مردم شناسانه و زیباشناسانه بر مترو، سعی دارد تا خواننده را به اعماق تاریخ ببرد و خاطرات و روزمرگی هایش را به تصویر بکشد. مترو، مکانی که هر روزه بسیاری از ما شهرنشینان لحظاتی را در آن سپری می کنیم برای او سوژه ی الهام بخشی بر مشاهده ی مردم نگارانه و آزاد از فضای شهری است. مشاهده ای که منتج به شناخت بهتر انسان می شود. چرا که به اعتقاد او "هیچ شناختی از انسان به وسیله انسان ممکن نیست".

کتاب از سه بخش تشکیل شده است. بخش اول کتاب با یادآوری خاطرات نویسنده، در سال 1940 آغاز می شود. زمانی که او در ایستگاه مترو، برای اولین بار یک سرباز آلمانی را می بیند. نویسنده در بخش خاطره ها، به اهمیت تاثیرگذاری خاطرات بر مکانها و اسامی آنها تاکید می کند و معتقد است خاطرات رد واثری از خود بر مکان ها باقی می گذارند که برای ما معنای خاص پیدا میکنند: "به همه ایستگاه های مترو نیز همیشه مجموعه ای از خاطرات چسبیده اند؛ خاطراتی که به یکدیگر تقلیل پذیر نیستند، خاطرات لحظه های نادری که به قول استاندال، زندگی کردن برای آنها می ارزد."

بخش دوم کتاب که تنهایی نام دارد و به بیان زیبای نویسنده "شاه واژه ی همه ی توصیف هایی است که یک مشاهده گر بیرونی می تواند از پدیده اجتماعی مترو ارائه بدهد"، با واکاوی مفهوم تنهایی در مترو روبرو می شویم. تنهایی های یک فرد در ساعات اولیه صبح و اولین حرکت قطار، در بعدازظهرهای کسل کننده، یا شب های سرد زمستانی که معنا و صحنه های به یاد ماندنی ایجاد می کنند؛ از مسافرانی که کتابهای عاشقانه در دست دارند تا کسانی که بافتنی هایشان را به دست میگیرند. اما مهمترین مفهومی که در این بخش خواهید خواند، واژه_مفهومِ فلسفی و اجتماعیِ "دیگری" است. نویسنده در اثر تحقیقی خود می کوشد ما را با "دیگری" آشنا کند و به آشتی درآورد. آن دیگری که می تواند در نقش جوانان امروزی، پدیده ی مُد، موسیقی همچون یک امرِ اثرگذار بر فرهنگِ زیرِ زمین شهر، دستفروش ها، دسته های جنجال آفرین اجتماعی، کودکان و میانسالان، نمودِ ظاهری داشته باشند و به خصوصی ترین حالات روحی و روانی انسانهای عصر مترو، یعنی تنهایی نزدیک شود و جایگاه تنهایان را در میان خیل عظیم جمعیتی که با سرعت در حال گذرند، بیابد؛ زوایای مختلفی که با نگاه موشکافانه ی "یک مردم شناس در مترو" مهم و اساسی شمرده می شوند و منبع مهمی برای پژوهش و بررسی هستند.

در بخش سوم کتاب نیز با عنوان "نقطه های تلاقی" نویسنده با ارجاع به مفهوم "نظام های نمادینِ لوی استروس" حرکات مسافران را در پرتوی زمان و مکان بررسی می کند. مسافرانی که در تردد میان ایستگاه های مختلف، نقش های اجتماعی خود را تعویض کرده و به نمایش درمی آورند. اشکال متفاوت زندگی اجتماعی که در مترو، از ایستگاهی به ایستگاه دیگر تغییر میکنند و نظام های متفاوتی که هر کدام پایه های ساختار فرهنگی خاص هستند. " نقطه های تلاقی" حاوی نکات ارزشمند و مفاهیم مهمی است. بخش طلایی کتاب که مفاهیم گسترده ای در خود دارد و می تواند زمینه ساز آشنایی با مباحث خوبی برای مطالعات بعدی تان باشد.

در بخش نتیجه گیری و پایانی کتاب، نویسنده همانطور که او با بیان خاطره ای کتاب را شروع کرده است، با خاطره ای نیز به سرانجام می رساند؛ سفری به پاریسِ مابین قرن هجدهم و نوزدهم میلادی که میتواند به بخشی از خاطرات شما نیز تبدیل شود.

از آنجا که نویسنده مکانی بخصوص را برای پژوهش خود انتخاب کرده است، اسامی و تاریخچه هایی ذکر می شود که برای کسی که با آنها از قبل آشنایی نداشته باشد، کمی مبهم و پیچیده خواهد بود. اما "سپیده پارسا پژوه" مترجم توانمند این کتاب، کار را برای خواننده به مقدار زیادی آسان کرده است. تلاش ایشان در رساندن منظور نویسنده ستودنی است و از این منظر، خواننده کار زیادی برای پیدا کردن مفاهیم نشانه های ذکر شده در کتاب نخواهد داشت. نثر کتاب روان و گاهی بسیار ادبی است. به همین دلیل خوانندگان زیادی می توانند مخاطب این کتاب قرار بگیرند و سلیقه های مختلفی را پوشش خواهد داد. اما این کتاب به دلایل دیگری نیز،اثری ارزشمند محسوب می شود. یکی از مهمترین دلایل آن، بینش و شناختی مقدماتی در حوزه ی مردم شناسی است که خوانندگان و علاقمندان این حوزه بعد از مطالعه کتاب بدست خواهند آورد. بنابراین اگر می خواهید بدانید مردم شناسی چگونه فعالیتی است و به میزان اهمیت آن پی ببرید این کتاب کمک بزرگی به شما خواهد کرد.

این کتاب همچنین می تواند حساسیت و توجه شما را به دنیای اطرافتان بیشتر کند. نگاهتان را دقت ببخشد و ظرافت دیدتان را در حوزه زیباشناسی بالا ببرد. از اینرو مطالعه آن به کسانی پیشنهاد می شود که دچار خستگیِ تکرار مسیری هستند که هر روزه به اجبار باید آن را تحمل کنند. چرا که بعد از مطالعه این کتاب قادر خواهید بود جنبه های متفاوت و بی‌نظیری از دنیای اطرافتان بیابید که تا این لحظه قادر به دیدن آنها نبوده اید. شاید شما هم روزی خواستید مشاهداتان را به روی کاغذ بیاورید و آنها را بعنوان اثری ماندگار در تاریخچه ی شهرتان ثبت کنید. آثاری که بتوان در زمره ی منابع مهم فرهنگی، قوم شناسی و تاریخی شهرتان ثبت شوند و آیندگان را در شناخت بهتر هویت شان یاری کنند.