«پرسش از روش»

(حرکت به سوی الگوی نوینی از اندیشه)

نویسنده: طاها عبدالرحمان

مترجم: نرگس خسروی سوادجانی

ناشر: ترجمان علوم انسانی، چاپ اول، 1396

287 صفحه، 26000تومان

****

دردانشگاه ها، میان دانشجویان فلسفه محض، به ندرت می توان دانشجویی پیدا کرد که با انگیزه بر سر کلاس های فلسفه اسلامی بنشیند و به مطالب درس گوش بدهد و در جمع های دوستانه در مورد مطالب دروس فلسفه اسلامی بحث کنند. اغلب، مباحث فلسفه اسلامی را مطالبی تکراری، ناکارآمد و بی ربط به دغدغه های جامعه امروز و کسل کننده می دانند که تاریخ انقضای این مطالب گذشته است.

مشکل چیست؟ آیا این مباحث در دنیای امروز کاربردی ندارند؟ آیا اساتید نمی توانند به خوبی این مطالب را تدریس کنند؟ آیا مشکل از محتواست؟ مگر می شود مباحثی که به نظر بیشتر دانشجویان فلسفه این چنین بی محتوا هستند فرهنگ و اخلاق و هنر و تفکر چند قرن ممالک اسلامی را شکل بدهند و این چنین در روند جریانات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی تاثیرگذار باشند؟

کتاب پرسش از روش به این مساله می پردازد که چگونه می توان در فکر فلسفی به نوآوری رسید بدون آنکه  تقلیدگر فیلسوفان غرب باشیم. اهمیت این کتاب در امری است که فقدان آن بسیار احساس می شود و آن امر گمشده این است که چگونه می توان با حفظ استقلال در اندیشه در یک دیدگاه نوآوری کرد؟

طاها عبدالرحمان، نویسنده کتاب "پرسش از روش"، آرمان های فکری تازه ای را پیش روی پیروانش قرار می دهد و درصدد است که فلسفه عربی را از تنگنای تقلید نجات دهد. از نظرِ عبدالرحمن، برای نوآوری در اندیشه، علاوه بر محتوا، ساز و کارهایی که برای تولید فکر به کار می گیریم اهمیت دارد. در این راستا، او در کتاب خویش از سه روش نام می برد:

1.      روش تکاملی: روشِ متفکران مسلمان دورانهای گذشته. روش مخصوص به فرهنگ اسلامی که مستقل از فرهنگ یونانی و غربی است.

2.      روش متداول: روشی است که متفکران یونانی و اروپایی به کار می گیرند. این روش به ما می آموزد که فیلسوف غربی چگونه متون فلاسفه دیگر را بازخوانی می کند، در مفاهیم نوآوری می کند و آن را با مفاهیمِ فلسفه خود باز می سنجد. عبدالرحمان چنین فرآیندی را "فقهِ فلسفی" می نامد.

3.      روش استدلال محور: در این روش، علاوه بر اینکه به الگوی تفکرِ سنت اسلامی توجه می شود (روش تکاملی) و از فلسفه غرب هم استفاده می شود (روش متداول)، اما روش تحقیق و تحلیل باید از پشتوانه منطقی و استدلالی هم بهرمند باشد.

کتاب، پرسش از روش، مشتمل است بر یک پیشگفتار و سه بخش. هر بخش از چند فصل تشکیل شده است و در مجموع کتاب 12 فصل دارد.

در فصل اول عبدالرحمان دو نوع نگرش را مطرح می کند. نگرش "تکامل گرا" و "نگرش تفکیک گرا". نگرش "تفکیک گرا"، به محتوا توجه می کند، روش های نقل شده از دیگران را به کار می بندد و به عقلانیت محض پایبند است در صورتی که نگرش "تکامل گرا" به سازوکارها توجه دارد، روش های اصیل و ریشه دار را به کار می گیرد و به عقلانیت کاربردی پایبند است. عبدالرحمان نگرش "تکامل گرا" را به عنوان یک نوآوری حقیقی معرفی می کند.

در فصل دوم عبدالرحمان بررسی می کند که چرا نگرش "تفکیک گرا" به سنت آسیب می زند. سخن او این است که نگرش "تفکیک گرا" سه شرطِ لازم را رعایت نمی کند: استنباط، تقدّم و تناسب. حال آنکه نگرش "تکامل گرا" با رعایت این سه شرط، سه اصل اساسی را پایه می گذارد: اصل تداول که از استنباط نشآت می گیرد، اصل تداخل، که از شرط تقدّم بدست می آید و اصل تقریب که از رعایت شرط تناسب سرچشمه می گیرد.

فصل سوم درباره چگونگی پایه گذاری نگرشی علمی است در راهِ بازنگری مسائل فرهنگ و سنّتِ اسلامی. از جمله این مسائل، اخلاق اسلامی و بررسی پیوندهای ظریف میان اخلاق و فقه در دین اسلام است.

فصل چهارم در مورد ارتباط میان فلسفه و زبان است. سرشتِ افکارِ فلسفی در پیوندِ تنگاتنگ با زبان و ویژگی های آن است و این امر در هر زبان متفاوت است. فیلسوف باید بتواند بین آنچه که متعلق به زبان اوست و آنچه که از زبان او نیست و حتی با زبان او در تعارض است فرق بگذارد. این لغزش در سنتِ اسلامی، موجب تحریف ریشه ها و ساختارهای زبان عربی و ادعایِ مطابقت بین اندیشه ها و زبان هایی است که در شکل و بیان با یکدیگر متفاوتند. به همین دلیل، وظیفه نخست فیلسوف عرب وظیفه ای زبانی است.

در فصل پنجم، نویسنده توضیح می دهد که هر زبانی مقولات ویژه و منحصر به فردی دارد که گویندگانِ آن زبان با آنها می اندیشند، وجود را تحلیل و اندیشه ها را منتقل می کنند. وقت آن رسیده است که فیلسوف عرب به "پیوند بین زبان و وجود" پی ببرد و اندیشه فلسفی نهفته در ساختارها و ترکیب های زبان عربی را بیابد.

عبدالرحمان در فصل ششم دو نوع فلسفه را تعریف می کند: "فلسفه تطابقی" و "فلسفه تطبیقی". هر یک از دو این دو نوع فلسفه دو نوع عقلانیت را به بار می آورد. عقلانیتی که ظرفیت ها را محدود می کند و از پویایی باز می ماند و حاصل آن سرگشتگی است. اما عقلانیتی که محدودیت ها را کنار می زند و به اندیشه های تازه دست می یابد حاصل "فلسفه تطبیقی" است.

در فصل هفتم، مراتب عقلانیت تکامل گرا مطرح می شود: اولین مرحله آن "تصدیق"، دومین مرحله "تطبیق" و بالاترین درجه "تحقیق" است. در فصل هشتم به دیدگاه بدیع الزمان نورسی پرداخته شده است. بدیع الزمان فیلسوف تحول‌خواه مسلمان است که در دوره اول تفکرش قائل به پیوند حکمت و فلسفه بود و در دوره دوم به جدایی میان حکمت و فلسفه اعتقاد داشت. در دیدگاه بدیع الزمان در صورت سازگاری میان فلسفه با حکمت، فلسفه پیرو حکمت است و در صورت ناسازگاری فلسفه با حکمت، حکمت جایگزین فلسفه است.

در فصول بعدی نویسنده سه مولفه در مورد مناظره در اسلام مطرح می کند: نخست  بهره گیری دعوت اسلامی از شیوه مناظره. دوم، الگوی نظری مناظره و سوم، اصول منطق اعتقادی مناظره کنندگان. در اثرِ توجه به این سه مولفه نتایجی بدست می آید که با "عقلانیت مناظره ای" و "ساختار اجتماعی" پیوند دارد. چگونگی مواجهه مسلمانان با منطق  و اینکه مسلمانان چگونه منطق را با حقیقت دین اسلام متناسب کرده‌اند و  گفتمان طبیعی و اثرش بر اندیشه منطقی فیلسوف، در ادامه مورد واکاوی قرار می‌گیرند.

فصل پایانی کتاب به بررسی رابطه میان منطق و حقوق  اختصاص یافته است. منطق با پرداختن به فرآیندهای فکری و استدلال های عقلی که کار حقوقی در بردارد برای حقوق سودمند است. حقوق را طبقه بندی می کند، به قوانین آن سامان می بخشد و سازوکارهایش را مشخص می کند. حقوق نیز با شیوه های اصطلاح سازی، قانون گذاری، استدلال، و انسجام گروی به منطق یاری می رساند.

این کتاب برای بازخوانی و نگاهِ تازه به سنت اسلامی اعم از فلسفه، منطق و دیگر بخشهای آن، و رسیدنِ به نتایج کاربردی می تواند برای خوانندگان، مفید باشد.