«آغاز کنندگان رمان مدرن ایران»
اثر: حسین سناپور
ناشر: چشمه، چاپ اول 1397
251 صفحه، 32000 تومان
***
اگر چه داستانگویی به نظم و نثر در ایران نیز همانند بسیاری از کهن فرهنگ ها، سابقه ای دیرینه دارد؛ اما آنچه به عنوان رمان نویسی در صدواندی سال اخیر شناخته می شود، حاصل بده بستان با فرهنگ غرب بوده که تقریبا مصادف باجریان تجدد در ایران آغاز شده است. ابتدا با رمانهایی برخوردار از دستمایه تاریخی که حاصل در آمیختن این گونه از رمان نویسی با سنت های داستانگویی در ایران بوده است و رفته رفته با تجربه هایی در گونه اجتماعی شکل به روزتر و کامل تری به خود گرفت.
از راه رسیدن نویسندگانی با نگاهی تازه و متفاوت به ادبیات بود که به دگر گونی و جهشی درادبیات ایران انجامید. جهشی که داستان‌نویسی مدرن ایران دستاورد آن بود، هم در شاخه داستان کوتاه و هم در حوزه رمان فارسی که چند دهه زمان برد تا بضاعتی برای خود دست و پا کند.
اما رمان مدرن در ایران که از اواسط دهه دومِ سده حاضر نخستین بارقه های آن دیده شد، مدیون چه کسانی بود؟ شاخص ترین آثاری که در شکل گیری و تداوم این جریان مهم در داستان نویسی ایران، در دهه های بعد، نقش داشتند کدام رمانها بودند و از چه ویژگی هایی برخوردار بودند؟ اصلا چرا این آثار را به عنوان رمانهایی مدرن می توان پذیرفت؟ و سوالاتی از این دست شاید به ذهن بسیاری از علاقمندان جدی ادبیات معاصر رسیده باشد. سوالاتی که شاید بتوان جسته گریخته پاسخ آنها را در کتابهای تاریخ ادبیات داستانی معاصر نیز یافت. اما حسین سناپور در کتابی تحت عنوان «آغاز کنندگان رمان مدرن در ایران» به شکلی متمرکز به آن پرداخته است. این کتاب که اخیرا به همت نشر چشمه منتشر و راهی بازار نشر شده، صد و سومین عنوان مجموعه «درباره ادبیات» است که این ناشر با موضوع نقد و بررسی مباحث تئوریک در ادبیات چاپ می‌کند.
در کتاب «آغازکننده‌گان رمان مدرن ایران» سناپور به تحلیل داستانهای بلند و یا رمانهای بوف‌کور، سنگی بر گوری، سنگ‌صبور، خروس، شازده‌احتجاب، کریستین و کید، آشغالدونی و ملکوت، پرداخته است؛ آثاری که به زعم او پایه گذار و آغاز کننده جریان رمان نویسی مدرن در ادبیات معاصر فارسی هستند.
سناپور همپای داستان‌نویسی، در سالهای گذشته همواره به عنوان یک مدرس داستان‌نویسی نیز فعال بوده است. از دل فعالیت های آموزشی او در زمینه داستان نویسی؛ جستارها و مقالاتی بیرون آمده که اغلب در قالب کتاب نیز منتشر شده اند. «تودرتویی شگردها»، «ده جستار داستان نویسی»، «جادوی داستان»، «یک شیوه برای داستان نویسی» کتاب حاضر جمله همین آثار محسوب می شوند.
سناپور در مقدمه کوتاه که برای کتاب نوشته، در باره چگونگی شکل گرفتن اثر حاضر توضیحاتی را که لازم بوده ارائه کرده، اما آنچه باید از نظر دور نداشت این است که این کتاب نه جریان شناسی رمانهای مدرن ادبیات فارسی و نه تاریخ روایی آنهاست. در واقع سناپور بدون پرداختن به چگونگی شکل گیری این آثار و شرایطی که در آن منتشر شده اند، تنها به بازخوانی خود رمانها پرداخته است.
برای انتخاب این رمانها نیز پارامترهای مشخصی را در نظر گرفته است، هم از منظر درون متنی وانطباق با شاخصه هایی که رمان مدرن باید داشته باشد (به این ترتیب رمانهای رئالیستی کنارگذاشته شده اند) و هم به لحاظ برون متنی، یعنی به آثاری پرداخته که بیش‌ترین تاثیر را بر داستان‌نویسی پس از خود داشته‌اند یا حتی می‌توانستند داشته باشند! سناپور در این باره نوشته:«طبعا کتابهای دیگری هستند که به اعتقاد کسانی دیگر، تاثیرگذاری بیشتری شاید از این کتابها داشته باشند، و باید در چنین مجموعه‌ای می‌آمده‌اند که قصد بازخوانی و تسویه‌حساب با گذشته داستانهای مدرن‌مان را دارد. شاید. من چنین اعتقادی نداشته‌ام و خودم را به همین کتاب‌هایی که خواهید دید، محدود کرده‌ام. طبعا داستانهای رئالیستی را هم از این مجموعه کنار گذاشته‌ام، چون آنها حال‌وهوای دیگری دارند و جهانی دیگر خلق می‌کنند با تفاوت‌های اساسی در مقایسه با داستان‌هایی که در این مجموعه آورده‌ام.»
کتاب با یک پیش‌درآمد کوتاه، در هشت فصل نوشته شده است: «بوف‌کور؛ رمزهای دوتایی برای شناخت درون و بیرون»، «سنگی بر گوری؛ آل‌احمد در روشنی»، «سنگ‌صبور؛ فقط مرگ پاسخ این‌همه فلاکت است»، «خروس؛ ظهور و سقوط»، «شازده‌احتجاب؛ تاریخ عکس‌های تکرارشونده است»، «کریستین و کید؛ شناخت سبک گلشیری در آینه‌های معرق»، «آشغالدونی؛ مواجهه ساعدی با شهر» و «ملکوت؛ غرایب آدمی یا شهر؟.»
از هر نویسنده در کتاب حاضر تنها یک اثر انتخاب شده، به جز هوشنگ گلشیری که دو رمان از او به این مجموعه راه یافته است. سناپور در پیش‌درآمد این نکته را ناشی از تعدد رمانهای مهم گلشیری عنوان کرده در حالی که دیگر نویسندگان اغلب تنها یک رما ن مهم داشته اند، و افزون براین به زعم سناپور رمان کریستین و کید گلشیری نه تنها قوت بیشتری از مهمترین رمانش شازده احتجاب دارد، بلکه یکی از پنج رمان مهم ادبیات داستانی ایران است.
اما صرف نظر از کتابهای راه یافته به این مجموعه و همچنین دلایل این انتخابها آنچه دارای اهمیت است؛ خود این تحلیل ها و رویکردی است که سناپور برای پرداختن به آنها استفاده است. سناپور در هربخش به یک اثر پرداخته، بنابراین فصول کتاب ماهیتی مستقل از یکدیگر دارند و خواننده می تواند نوشته های مربوط به آثار دلخواهش را بخواند.
فصول مختلف کتاب اگر چه اخیرا نوشته شده اند اما هست نمونه‌ای که نوشتن آن به سالها پیش باز می گردد.
اما نکته مهمی که به رویکرد سناپور برای پرداختن به این آثار بر می گردد و در یکدستی متن نیز نقش دارد، نگاه ویژه نویسنده در هنگام تحلیل این آثار است. سناپور به عنوان یک منتقد (که قصد نشان دادن ضعف و قوت های این آثار باشد)، به سراغ این رمانها نرفته است. بلکه در کسوت یک داستان نویس و خاصه مدرس داستان نویسی به این کتابها پرداخته است. همین باعث شده با تحلیل‌هایی متفاوت با دیگر نوشته ها رو به رو باشیم که هم به شناسایی شاخصه های در خور اعتنای این رمانها می پردازند و هم اینکه آنها را از منظر چگونگی نوشته شدن و شگردهایی که نویسندگانشان بکاربرده اند بررسی و معرفی می کند و این کاری است که در تحلیل های منتقدانه نمی توان مشابه آن را دید
سناپور معتقد است نگاه داستان‌نویسان حاضر در این کتاب، چه مانند «خروس» نمادین باشد و چه مانند خشونت در «شازده احتجاب» یا هویت در «کریستین و کید» بر یک مفهوم متمرکز باشد، همه ماجراها را حول همان مفهوم و نماد شکل می‌دهد و وقتی آن مفهوم کاملا شکل گرفت، داستان دیگر تمام شده است. این است که همه این رمانهای کوتاه، بیش از آن‌که قصدشان ساختن شخصیت‌ها و یا اجتماع باشد، ساختن هویت جمعی آن اجتماع و یافتن ریشه‌های هویتی آن اجتماع، و حتی ریشه‌های هستی‌شناختی آن آدم‌هاست. به همین دلیل سناپور این آثار را عمیق و گاهی دشواریاب توصیف می‌کند.
