«رمان و فیلمنامه  گریز»

(همراه با تحلیل ادبی و سینمایی)

نوشته: جیم تامسون و والتر هیل

ترجمه و تالیف: شاهپور عظیمی

ناشر: علمی و فرهنگی؛ چاپ اول

350 صفحه، 18000 تومان

****

با اینکه در  کشورهای صاحب سینمای جهان،  ادبیات داستانی همواره یکی از پشتوانه‌های  مهم فیلمسازی‌ محسوب می شود، اما در سینمای ایران هنوز فیلمسازان میانه چندانی با این مهم ندارند. اکثریت قریب به اتفاق فیلمنامه ها به صورت اورژینال و دستپخت خود این فیلمسازان است و به همین دلیل ضعف فیلمنامه و عدم برخورداری از قصه هایی تازه و برخوردار از ایده‌های نو یکی از معضلات سینمای ایران بوده، هست و متاسفانه خواهد بود.

شاهپور عظیمی  از جمله معدود نویسندگان و منتقدان سینمایی ست که ضمن درک این واقعیت، گامهایی نیز در راستای اصلاح و دگر گونی رویکرد موجود در سینمای ایران برداشته است. عظیمی دستی هم در ترجمه و تالیف کتابهایی در حوزه سینما و مباحث تئوریک آن دارد. به نظر می رسد آشنایی او (به عنوان چهره ای صاحب نظر) با معضلات سینمای ایران و به ویژه در حوزه فیلمنامه نویسی،  باعث شده در سالهای اخیر تمرکز ویژه ای روی این حوزه داشته باشد. عظیمی علاوه بر ترجمه فیلمنامه‌های مهمی از تاریخ سینمای جهان که حاصل اقتباس از روی آثار ادبی بوده اند، به سراغ ترجمه و انتشار فیلمنامه و متن داستان برخی از آثار مهم و ماندگار تاریخ سینما رفته است تا بدین ترتیب علاوه بر فیلمنامه ها منابع اقتباس آنها نیز در اختیار خوانندگان قرار گیرد تا با نگاهی جدی و جامع تر به کم و کیف اقتباس ادبی در سینما بپردازند. برگردان و انتشار آثاری همچون روانی یا بیلیاردباز از جمله همین فعالیت هاست که به تازگی با انتشار رمان و فیلمنامه «گریز» ادامه یافته است.

فیلم «گریز» یا آنگونه که در ایران شناخته می شود: «این فرار مرگبار»  ساخته سام پکین پا یکی از آثار شاخص این فیلمساز بزرگ و از جمله فیلمهای ماندگار دهه هفتاد است که توفیق فیلم نزد عامه مخاطبان و هم چنین اغلب منتقدان، آن را به اثری تاثیر گذار و همچنین الگوی مادر برای ساخت فیلمهایی در همین سبک و سیاق  بدل ساخت. اما سوای اینها نکته مهم این فیلم و درسی که برای فیلمسازان گریزان از اقتباس ایران می‌تواند داشته باشد، این است که چگونه یک فیلمساز مولف و صاحب سبک می تواند با استفاده از یک رمان سرگرم کننده،  فیلمی شاخص عرضه کند که نه تنها از ارزش های سینمایی برخوردار است و توانایی همراه کردن مخاطب خاص و عام را دارد، بلکه ساحت صاحب سبک بودن فیلمساز را هم خدشه دار نمی کند.  بنابراین این نمونه می تواند الگویی مناسب باشد برای راضی ساختن فیلمسازانی که به دلایل مختلف در سینمای ایران از اقتباس کردن گریزانند.

کتاب حاضر با مقدمه‌ای کوتاه از سوی مترجم آغاز می شود که در مجموع اشاراتی  به بده و بستان سینما و ادبیات در طول سالهای دور و نزدیک، دارد. عظیمی به درستی معتقد است که سینما هیچگاه از ادبیات بی نیاز نبوده است. اگر چه سینما نیز بر ادبیات تاثیر گذاشته است و برخی نویسندگان از شگردهایی بهره می برند که بازتاب سینما را در آنها می‌توان دید. مترجم در این مقدمه کوتاه همچنین اشاراتی به اقتباس ادبی در سینمای ایران دارد، که به نتایج در خور اعتنایی هم ختم شده و برخی از این فیلمها به آثار ماندگاری در تاریخ سینمای ایران بدل شده اند. اما با وجود این، همچنان  ضرورت توجه جدی به  اقتباس ادبی در سینمای ایران احساس می شود  زیرا چنانکه گفته شد این سالها در ایران با کم مهری روبه‌رو بود است.  

کتاب حاضر در شش بخش تدارک دیده شده است. بخش اول متن رمان «گریز» به قلم جیم تامسون است که به فارسی برگردانده شده است. در بخش دوم هم ترجمه فیلمنامه «این فرار مرگبار» نوشته والتر هیل به خوانندگان ارائه شده است. این فیلمنامه که بر اساس رمان گریز نوشته شده، توسط سام پکین‌پا به تصویر کشیده شده است. کنار هم گذاشتن رمان با فیلمنامه و متن رمان نشان دهنده تغییرات اساسی است که نویسنده فیلمنامه از همان شروع فیلم، تدارک دیده است.

چهار بخش پایانی کتاب دقیقا همان چیزی است که برای دریافت کم و کیف اقتباس یک فیلم از یک رمان بدانها باید توجه شود. در بخش سوم، به رمان گریز و ویژگی های حاشیه و متن آن و همچنین قابلیت هایی که برای اقتباس داشته، پرداخته می شود. در بخش چهارم نگاهی شده به فیلم «این فرار مرگبار» و قابلیت های سینمایی آن و آنچه برای ساخت چنین اثری وام گرفته شده است. در بخش پنجم نگاهی شده به زندگی و آثار جیم تامسون نویسنده رمان «گریز» و در عین حال به ظرفیت ها و قابلیت های سینمایی شدن نوشته های او نیز اشاراتی شده است. در آخرین بخش کتاب هم به سان پکین‌پا و آثار سینمایی اش نگاهی شده است. صفحات پایانی کتاب را نیز آلبومی از تصاویر مربوط به این فیلم  تشکیل می‌دهد.

«رمان و فیلمنامه گریز» نمونه بسیار خوبی است برای آنها می خواهند هم رمانی سرگرم کننده و جذاب را بخواننده و هم با جزئیات و شگردهایی که برای تبدیل آن به فیلمنامه‌ای ارزنده بکار رفته، آشنا شوند.