«تالستوی، فروید، الیاس»
نویسنده: مسعود قدیم‌فلاح و سینا حسینی
ناشر: علمی و فرهنگی؛ چاپ اول ۱۳۹۷
۱۰۶ صفحه، ۱۰۰۰۰ تومان
****
لف تالستوی، نویسنده‌ی پرآوازه‌ی روس را چقدر می‌شناسیم؟ آثار معروف او، جنگ و صلح، رستاخیز، آناکارنینا و مرگ ایوان ایلیچ تا چه اندازه توانسته‌اند چهره‌ی این نویسنده‌ی بزرگ را نیز در کنار شخصیت‌های روشن و ملموسش عریان کنند؟ و خواننده از چه راهی می‌تواند به پاسخ این سوال برسد که جایگاه زندگی شخصی و روانی هر نویسنده در آثار و نوشته‌هایش کجاست؟
«تالستوی، فروید، الیاس» جلد نخست از مجموعه‌ای درباره‌ی لف تالستوی است. این کتاب در حقیقت بخشی از طرحی پژوهشی به نام «عصر طلایی» است که به هفت تن از نویسندگان بزرگ روس اختصاص یافته و انتشارات علمی و فرهنگی جلد نخست آن را در ظاهری زیبا و چشم‌نواز روانه‌ی بازار کرده است. از آن‌جا که نسل‌ها با آثار نویسنده‌ی بزرگی چون تالستوی زندگی کرده‌اند و درباره‌ی زندگی و آثار او رساله‌ها نوشته شده است، شاید انتشار چنین کتابی نه چندان مهم به نظر برسد اما توجه به دو نکته ضرورت وجود این کتاب مجمل و مفید را روشن می‌کند؛
نخست آن‌که بخش زیادی از مطالبی که درباره‌ی تالستوی، نویسندگان هم‌نسل او و در نگاه کلی‌تر نویسندگان بزرگ جهان نوشته شده است، پژوهش‌هایی است که به زبان فارسی ترجمه شده‌اند. در حقیقت کم‌تر پیش آمده است که نویسندگان ایرانی پروژه‌ای تحقیقی را با تمرکز بر زندگی و آثار نویسندگان بزرگ جهان منتشر کنند تا بتوان در کنار آشنایی با نویسندگان و آثارشان آن‌ها را از دیدگاهی تطبیقی و ایرانی نیز مطالعه کرد. چنین پژوهش‌هایی در حقیقت خوانش‌هایی فارسی و ایرانی بر زندگی و کتاب‌های بزرگان ادبیات جهان است و این دایره حتی نویسندگان پرآوازه و هزاران بار خوانده‌شده را نیز در بر می‌گیرد.
نکته‌ی دوم در حسن چنین پژوهش‌هایی روشن نگاه‌داشتن چراغ پژوهش و تحقیق در فضای ادبی و دانشگاهی کشور است. فضایی که امروز بیش‌تر از هر زمان دیگری از میل به تحقیق و مطالعه‌ی جدی تهی مانده است و عموم دانشجویان و مخاطبان را میل به تقلید، تکرار و جعل آثار تحقیقی ارزشمند است. به این زیان بزرگ، همت بلند ناشران کشور را به انتشار ترجمه اضافه کنید و از دور به تماشای این مصیبت بزرگ بنشینید. امروز کسی نمی‌تواند این حقیقت را کتمان کند که اعتماد ناشر و خواننده‌ی فارسی‌زبان به نویسنده و پژوهش‌گر ایرانی از دست رفته است و تا زمانی که ترجمه گرمابخش بازار نشر است کم‌تر کسی به کتاب‌هایی از این دست روی خوش نشان می‌دهد. در این میان ناشرانی چون علمی و فرهنگی که همت به انتشار مجموعه‌هایی این‌چنینی بسته‌اند شایسته‌ی تقدیر و احترام است.
کتاب در دو فصل و یک ضمیمه تنظیم شده است. فصل نخست کتاب، «تالستوی و الیاس / تنهایی دم مرگ و مرگ ایوان ایلیچ» پژوهشی موشکافانه بر آن بخش روان تالستوی است که بر مرگ معطوف است. مرگ یکی از مهم‌ترین مفاهیم آثار تالستوی است. این نویسنده/فیلسوف مرگ‌اندیش، که به دقت میکروسکوپی بسیار بزرگ از جزئیات زندگی نوشته است، مرگ را لایت موتیفی ثابت برای آثارش قرار داده است و به باور نویسندگان کتاب، ریشه‌ی تمایلات مرگ‌اندیشانه‌ی او در کودکی و نخستین تجربه‌های او از مرگ دیگران نهفته است. یکی از مهم‌ترین منابع برای وارسی کودکی تالستوی کتاب «کودکی» اوست. اظهارات خود او درباره‌ی این کتاب که گاه آن را بی‌اهمیت و غیر موثق معرفی می‌کند امکان اتکا بر آن را از کم‌رنگ می‌کند اما کتاب خاطرات او که در سال‌های پایانی زندگی‌اش نوشته است می‌تواند تا حد زیادی تناقضات کتاب کودکی را توجیه کند. نخستین مرگ‌ها در زندگی لف که اثرش را تا پایان عمر بر زندگی و آثارش می‌گذارد، مرگ پدر و مادرش در خردسالی است. پس از آن مهم‌ترین پیش‌آمد، مرگ مادربزرگ اوست. او که به هنگام مرگ پدر و مادر بسیار کوچک بوده است، مرگ مادربزرگ را با تمام وجود درک می‌کند و این رویارویی با مفهوم مرگ با آن‌که پر از ابهام و رمز و راز است اما به پیچیدگی تجربه‌های پیشین نیست. این مرگ تکان‌دهنده است که خروشی پنهان در ذهن او به پا می‌کند و او را به این جمله‌ی جادویی تمام اعصار می‌رساند: «من هم روزی خواهم مرد!»
در کتاب «اعتراف من» می‌نویسد:
«پرسش‌های من که در پنجاه‌سالگی به فکر خودکشی در ذهنم جان بخشیده بود بس عادی می‌نمود و می‌شد در کنه ذهن هر انسانی از کودک تا بزرگ‌سال آن را یافت و زندگی بدون پاسخ به آن‌ها بر اساس تجربه‌ی من کاری ناممکن بود.» (ص۵)
فصل نخست کتاب با تاکید بر آرای «نوربرت الیاس» به خصوص کتاب «تنهای دم مرگ» به بررسی تاثیرپذیری او از تالستوی و تحلیل او از داستان ارباب و بنده می‌پردازد و از آن برای نظریه‌پردازی خود درباره‌ی معناداری زندگی و مرگ و هم‌چنین تشابه نوع زیستن و نوع مرگ استفاده می‌کند. نکته‌ی اصلی در شکل‌گیری این فصل از نوشتار، مشابهت‌های بسیار میان مرگ‌اندیشی لف تالستوی و نوربرت الیاس است. به بیان دیگر نکات مهمی در تنهایی دم مرگ مطرح می‌شود که بسیار قابل تطبیق است با مرگ‌های تصویرشده در داستان‌های تالستوی.
فصل دوم کتاب، «تالستوی و فروید / رنج زیستن» به بررسی مشابهت‌های اندیشه در آثار و آراء تالستوی و زیگموند فروید می‌پردازد و حلقه‌ی اتصال این رو متفکر را آرتور شوپنهاور معرفی می‌کند که هرکدام از آن‌ها از نظرات فلسفی او تاثیر پذیرفته‌اند. کلیدواژه‌ی این بخش از کتاب، «رنج» است. نویسندگان کوشیده‌اند تا با تبیین این مفهوم در آثار تالستوی، فروید و شوپنهاور به چرایی گسترش این مفهوم در آثار تالستوی برسند. رنجی که از یک سو زاییده‌ی احساسات اگزیستانسیالیستی بشر در گستره‌ی کیهان بی‌پایان و از سوی دیگر آفریده‌ی تمدن امروز بشری است. نویسندگان با تشریح نظریات فروید درباره‌ی رنج به معنای ذاتی آن و رنج برآمده از جهان متمدن، رد پای هرکدام از آن‌ها را در آثار تالستوی دنبال کرده‌اند و نمود عینی آن نظریات را در شخصیت‌های داستانی تالستوی نشان داده‌اند.
کتاب با ضمیمه‌ای با عنوان «نوشتاری درباره‌ی جنگ» به پایان می‌رسد که تبیین‌گر نوع نگاه مسیحی تالستوی به جنگ و اثرات ویران‌گر جنگ جهانی بر انسان و تمدن امروزی بشر است.
کتاب تالستوی، فروید، الیاس بدون آن‌که رو به اطناب و زیاده‌گویی آورده باشد، در دو نوشتار اصلی ریشه‌های فکری نویسنده‌ی پرآوازه‌ی روس را مورد بررسی قرار می‌دهد و خواننده را به درکی کلی و عمیق از شیوه‌ی اندیشیدن این فیلسوف بزرگ می‌رساند.
