INSTEX یا همان «ابزار پشتیبان فعالیت‌های تجاری ایران و اروپا» بالاخره بعد از مدت ها کش و قوس ایجاد شد. بستری که آن طور که باید و شاید پاسخ گوی نیازهای ایران نخواهد بود. در بیانیه رسمی سه کشور اروپایی آمده است: «ابزار پشتیبان مبادلات تجاری در دراز مدت قصد دارد به روی فعالان اقتصادی از کشورهای ثالث که مایل به تجارت با ایران هستند گشوده شود. سه کشور اروپایی کماکان نحوه تحقق این هدف را بررسی می‌کنند.»
کانال مالی اروپا بدون هیچ گونه دستاورد محسوسی در مقطع فعلی بی اثر مانده و اروپا آن طور که نشان داده بدون حمایت آمریکا نمی تواند تاثیرگذاری مستقیمی بر روی موضوعات داشته باشد. در مقطع کنونی باید به چند هدف مهم از تاسیسی این سازو کار و اقدامات آن پرداخته شود:
1- آن گونه که معلوم است سازوکار مالی بیش از آن که به دنبال سازوکار مالی با ایران و دور زدن تحریم ها باشد، به دنبال حفظ برجام از سوی ایران است. همین حالت قطره چکانی و دادن امتیازهای محدود به ایران نشان از برنامه اروپا برای حفظ ایران در برجام دارد. به گونه ای که یک دیپلمات اروپایی به رویترز گفت: ابزار پشتیبان مبادلات تجاری (اینس‌تکس) تغییر محسوسی در اوضاع ایجاد نخواهد کرد، اما یک پیام مهم سیاسی است که به ایران نشان دهیم مصمم به حفظ برجام هستیم.
2- INSTEX در واقع حالتی از نسیه به جای نقد است. ایران از مذاکرات با اروپا و تاسیس کانال مالی به دنبال فروش نفت خود و درآمدهای حاصل از فروش نفت است. اما آن گونه که اروپا اعلام کرده نهایت کانال مالی مبادله نفت در برابر کالا است. آمریکا اکنون تمام تلاش خود را بر روی قطع منابع مالی از فروش نفت ایران قرار داده است و ایران باید به دنبال جایگزینی از منابع مالی برای اقتصاد باشد.
3- اروپا اکنون به دنبال بازی برد – باخت با ایران است. یعنی از یک سو شرط برقراری کانال مالی را به fatf محدود کرده و از سوی دیگر بدون دادن هیچ گونه امتیازی به دنبال حداکثر امتیاز است. اروپا علنا کانال مالی را به تصویب fatf محدود کرده و این در حالی است که با تصویب fatf امتیاز خاصی عاید ایران نخواهد شد و حداکثر اقدام اروپا همان فروش نفت در برابر غذا خواهد بود.
4- اروپا نشان داده که بدون حمایت آمریکا و بدون پشتیبانی واشنگتن در مباحث مالی راه به جایی نخواهد برد. سیستم مالی اروپا به گونه ای برنامه ریزی شده که وابستگی کاملی به آمریکا دارد. به همین منظور است که آمریکایی ها نیز گفتنه اند که این کانال به تحریم های آنها ضربه ای وارد نمیکند.
5- با پذیرفتن INSTEX علنا ایران پذیرفته که به شرایط محدود و بدون امتیاز برجام رضایت داده است. این امر به منزله این است که ایران باید همچنان به دنبال راه های جایگزین برای دور زدن تحریم های آمریکا باشد. این امر به منزله تقابل اقتصادی ایران با آمریکا است. اکنون این سوال را باید از مسولان مطرح کرد که در صورت عدم دستاورد ملموس و خاص از سوی کانال مالی چه لزومی وجود دارد که ایران همچنان به اصول حاکم بر برجام پایبند باشد؟
6- آن گونه که پیداست سیستم INSTEX هیچ گونه اجباری را برای شرکت های کوچک و متوسط ندارد. یعنی همان گونه که رییس جمهور فرانسه نیز اعلام کرده بود شرکت های اروپایی خصوصی هستند . اجباری از سوی دولت برای آنها وجود ندارد. پس اکنون این سوال مطرح است که کدام شرکت ها و با چه اصولی می توانند با ایران وارد دادوستد مالی شوند؟ اگر اجبار خاصی وجود ندارد، پس لزوم اتکا به آن نیز بی فایده خواهد بود. از سوی دیگر سازوکار مالی هنوز نامعلوم است و هیچ شرکتی مطمئنا رضایت به فعالیت با این محدودیت نخواهد کرد.
ارزیابی نهایی
INSTEX سازوکاری است که دستاورد خاصی برای ایران نخواهد داشت و بیشتر سراب نشان دادن برای ایران است. این حرف بیشتر بر پایه این منبع استوار است که سازوکار مالی تا به امروز سازوکار و بستر خاصی را ارائه نداده است. همین فضای مبهم و پیچیده سوالات گوناگونی را به ذهن متبادر می کند.