«خاطره نگاری بر پرده سینما»

(بازشناسی اقتباس سینما از ادبیات داستنی)

نویسنده: مزدا مراد عباسی

ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول 1396

872 صفحه، 45000تومان

*****

بده و بستان ادبیات داستانی و سینما در ایران از نظر کمی هیچگاه تعریفی نداشته است، برعکس کیفیت آن که در بسیاری موارد به نتایج قابل قبولی ختم شده است. سه فیلم از چهار فیلمی که به عنوان آغازگران موج نوی سینمای ایران در اواخر دهه چهل شناخته می‌شوند، به طور مستقیم یا غیر مستقیم اقتباس هایی ادبی بودند: گاو، آرامش در حضور دیگران و حسن کچل که دوتای اولی  از داستانهای غلامحسین ساعدی شده و حسن کچل نیز براساس قصه‌ای فولکلوریک ساخته شده بود. در سالهای بعد از آن نیز کم نبوده‌اند شاخصی که آثار ادبی پشتوانه فیلمنامه آنها بوده‌اند.

با توجه به تجربه‌های خارجی و داخلی نقش تاثیرگذار و سازنده اقتباس ادبی در سینما امری اثبات شده و بدیهی محسوب می‌شود؛ اما کماکان در سینمای ایران با بی‌مهری روبه‌رو می شود. از این روست که در جشنواره فیلم فجر نیز چنین بخشی هیچگاه نتوانسته بصورتی رقابتی پا بگیرد.

پای صحبت سینماگران ایرانی که بنشینی، دلایل خاص خود را برای این بی میلی دارند که برخی از آنها ناشی از موانعی است که سیاستگذاری های متفاوت در حوزه ممیزی داستان و فیلم پیش پای آنها می گذارد. اما با همه این ها نقش سازنده اقتباس ادبی چنان هست که به همه این دردسر بیارزد. از همین رو کم نیستند نویسندگان و صاحب نظرانی که دغدغه آشتی ادبیات و سینما را دارند.

کتاب «خاطره نگاری بر پرده جادو» با عنوان «فرعی باز شناسی اقتباس سینما از ادبیات داستانی» کار مزدا عباسی که توسط نشر علمی و فرهنگی منتشر شده محصول این قسم دغدغه‌هاست.

چنانکه نویسنده اثر حاضر در پیشگفتار کوتاهش نوشته، این کتاب مولود حرکتی فرهنگی است که در کار گروه اقتباس بنیاد ادبیات داستانی ریشه دواند و سعی در بازنمایی تاثیر  ادبیات داستانی بر ساخت آثار سینمایی و شناخت نقاط ضعف و قوت ارتباط شکل گرفته میان دو رسانه داشت.به این ترتیب  طی جلساتی تحت عنوان  «عصر اقتباس» در نه ماه سی و دو اقتباس ادبی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. نویسنده کتاب که مسئولیت برگزاری این جلسات را برعهده داشت، برایند آن را در قالب کتاب حاضر مکتوب و در اختیار علاقمندان قرارداده است. «خاطره نگاری بر پرده جادو» از دو بخش تشکیل شده است: «واژه ها و قابها» و «سینمای واژه ها».

«واژه ها و قابها» بخش نظری کتابی میباشد که قرار است خواننده را با فرایند اقتباس سینما از ادبیات داستانی و عناصر تاثیرگذار برآن آشنا کند. داستان در آینه سینما، نقش مایه های اقتباس و مسیر اقتباس سه فصلی هستند که در آنها خواننده به شکلی موجز با ویژگی‌های اقتباس سینما از ادبیات، جنبه های مختلف آن، همچنین نحوه و تاثیر آن آشنا می‌شوند.

این بخش از کتاب اگر چه به طرح مباحث نظری اختصاص دارد اما نویسنده کوشیده تا حد امکان اثری کاربردی را پیش روی خواننده بگذارد. به خصوص در فصل مسیر اقتباس که مرحله به مرحله این فرایند را شرح و بسط داده است. از خط داستانی در اقتباس، صحنه‌های کلیدی در اقتباس، شخصیت در اقتباس، درونمایه در اقتباس، سبک در اقتباس، گفتگو در اقتباس و فضا و صحنه در اقتباس.

اما عمده کتاب حاضر را بخش «واژه‌ها و قابها» تشکیل می دهد که در آن سی و دو اثر شاخص و برگرفته از رمان و داستان کوتاه از منظر بازشناسی شیوه استخراج روایت تصویری از منبع ادبی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این فصل نویسنده کوشیده ضمن ترسیم سیمای کاربردی اقتباس ادبی در سینما در کنار بازنمایی شیوه ها و تمهیدهای بکار رفته در این مسیر علاقمندان را به شناختی بهتر و روشمند در برگردان روایت ادبی به زبان دیداری یاری کند.

از میان سی و دو فیلمی که در فصل دوم کتاب  به عنوان خوانشی سینمایی از ادبیات مورد استفاده قرار گرفته اند، به این نمونه ها می توان اشاره کرد: «شاهین مالت» به کارگردانی جان هیوستن، «مرد سوم» به کارگردانی کارول رید، «ربکا» به کارگردانی آلفرد هیچکاک، «سکوت بره‌ها» به کارگردانی جاناتان دمی، «قطار سه و ده دقیقه به مقصد یوما» به کارگردانی جیمز منگولد، «دره من چه سرسبز بود» به کارگردانی جان فورد، «ذهن زیبا» به کارگردانی ران هاوارد، «مسیر سبز» به کارگردانی فرانک دارابونت، «فارست گمپ» به کارگردانی رابرت زمکیس، «ماهی بزرگ» به کارگردانی تیم برتون و...

حسن ترکیب فیلمهای انتخاب شده در آن است که هم شاهد تنوع ژانری در آن هستیم و همین که علاوه بر فیلمهای غیر ایرانی، شاهد مثالهایی از سینما و ادبیات ایران نیز در آن مورد توجه قرار گرفته است: پاداش سکوت ساخته مازیار میری، اتوبوس شب ساخته کیومرث پوراحمد، چکمه ساخته محمد علی طالبی و شب‌های روشن ساخته فرزاد موتمن از جمله اقتباس ادبی سینمای معاصر ایران محسوب می شوند که در کتاب حاضر مورد شرح و بررسی قرار گرفته اند.