فارس نوشت: اجلاس‌های سالیانه تغییر اقلیم از سال 1994 با محوریت جلوگیری از افزایش دمای زمین به‌واسطه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای توسط کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل متحد (UNFCCC) برگزار می‌شود. اولین توافق کشورهای عضو این کنوانسیون در سال 1997 تحت عنوان کنوانسیون کیوتو به‌عنوان یک کنوانسیون مادر در تغییرات اقلیم، حاصل شد. البته این توافق با کارشکنی کشورهای توسعه‌یافته ازجمله آمریکا که از آن خارج شدند، راه به‌جایی نبرد. پس از پایان یافتن دوره اجرایی این توافق در سال 2012، تلاش کشورهای عضو در نشست‌های سالانه بی‌نتیجه ماند.

بالاخره کشورهای حاضر در نشست بیست و یکم تغییر اقلیم توانستند به یک توافق برای ممانعت از افزایش دمای زمین از طریق کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای دست یابند. این توافق که با عنوان توافق تغییر اقلیم پاریس شناخته می‌شود، خواستار ارائه سند مشارکت ملی (NDC) از سوی کشورهای عضو شده است. این سند راهبرد کشورهای عضو در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای را مشخص می‌کند. سند  NDCیکی از اختلاف‌های اصلی جریان‌های مخالف و موافق پیوستن به توافق پاریس است. موافقان این توافق معتقد هستند که توافق‌نامه پاریس یک توافق داوطلبانه است و هیچ مورد الزام‌آوری در آن نیست. به عنوان مثال، معصومه ابتکار رئیس سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست معتقد است که توافق پاریس کاملاً داوطلبانه است. همچنین ناصر مقدسی مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در امور کنوانسیون‌های بین‌المللی، تاکید می‌کند که توافق پاریس از نوع تعهدات نرم بوده و سازوکار تنبیهی در آن دیده نشده است. 

از سوی دیگر، مخالفان این توافق معتقد هستند که این توافقنامه داوطلبانه نیست. به عنوان مثال، مهدی پیری استاد حقوق دانشگاه تهران درباره الزام‌آور بودن این توافق معتقد است متن تعهدات ایران (INDC)، زمانی که موافقت‌نامه پاریس امضاء شود خودبه‌خود و به‌صورت اتوماتیک تبدیل به یک سند الزام‌آور خواهد شد از طرف دیگر، در حقوق بین‌الملل تعهد جدی یا غیر جدی نداریم، تعهد وقتی به وجود آید حتی اگر مکانیزم اجرای آن تعهد نرم باشد برای کشور الزام‌آور است.

*توافق نامه پاریس داوطلبانه است یا الزام آور؟

حال به بررسی این موضوع می پردازیم که دیدگاه صحیح درباره داوطلبانه یا الزام آور بودن توافق‌نامه پاریس چیست؟

 در متن توافق‌نامه پاریس به دفعات از واژه shall استفاده شده، واژه ای که ازلحاظ حقوقی، دستوری و الزام‌آور است.

الف- بر اساس بند ۲ ماده ۴ توافق‌نامه پاریس، کشورهای عضو موظف هستند سند مشارکت ملی (NDC) خود را ابتدا آماده (shall prepare) و سپس اجرا (shall pursue) کنند.

ب- بند 4 ماده 16 این توافق‌نامه تاکید می‌کند که پایبندی کشورهای عضو به تعهدات خود باید به‌صورت منظم بررسی شود تا کشورها ملزم به اجرای درست تعهدات خود شوند. همچنین این ماده نظارت بر اجرای تعهدات را یک امر ضروری (shall keep) می‌شمارد.

همچنین بر اساس بخش b بند 4 ماده 16 توافق‌نامه پاریس، مجمع اعضای کنوانسیون تغییر اقلیم در مواجهه با کشورهایی که قادر به اجرای تعهدات خود نیستند، پتانسیل به‌کارگیری هر اقدامی را دارد. مطابق این بند که از عبارت other functions (هر اقدامی) استفاده‌شده است، برای اقدامات احتمالی کنوانسیون فوق، هیچ‌گونه محدودیتی وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر، کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل متحد (UNFCCC) اجازه هرگونه واکنشی نسبت به کشورهای ناموفق در اجرای NDC را داده است. این موضوع می‌تواند در سال‌های آتی منجر به ایجاد رژیم‌های تحریمی جدیدی برای کشور شود.

با توجه به نکات فوق و برخلاف اظهارات موافقان توافق‌نامه پاریس، اجرای تعهدات در این توافق الزام‌آوراست. بنابراین ضرورت دارد که تعهدات ایران در توافق پاریس مبنی بر کاهش 12 درصدی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال 2030، بازبینی شود تا در صورت ناتوانی در اجرای این تعهدات، کشورمان از لحاظ اقتصادی و سیاسی دچار چالش نشود.