«شکستن امواج»
(سینمای لارس فون‌تری‌یه)
نویسنده: کارولین باینبرج
مترجم: حسام‌الدین موسوی ریزی
ناشر: چشمه؛ چاپ دوم ۱۳۹۶
۳۰۰ صفحه، ۲۶۰۰۰ تومان
****
لارس فون‌تری‌یه سینماگر دانمارکی را مخاطب ایرانی خوب می‌شناسد. فیلم‌های مشهور او؛ «رقصنده در تاریکی»، «داگویل»، «شکستن اموج» و «اروپا» در ایران هواداران بسیار دارد و اهل سینمایی که سینمای هنری اروپا و سینمای مستقل امریکا را دنبال می‌کند، فون‌تری‌یه را فیلم‌ساز مولفی می‌شناسد که هرکدام از آثارش دایره‌المعارفی از ارجاعات سینمایی است. فون‌تری‌یه آفرینشگری غیر متعارف است و برای غوطه‌خوردن در جهان غریب او ناگزیر از مطالعه‌ی منابعی هستیم که خود او از آن‌ها تغذیه کرده است. فون‌تری‌یه در آثارش به سینما بسیار ارجاع می‌دهد اما سینما به تنهایی نمی‌تواند رهیافتی به دنیای نشانه‌شناسانه‌ی او باشد. ادبیات، فلسفه و موسیقی نیز از دیگر مصالح شکل‌دهنده‌ی آثار اوست.
کتاب شکستن امواج نوشته‌ی کارولین باینبرج از کتاب‌های بسیار مهمی است که درباره‌ی آثار فون‌تری‌یه نوشته شده است. کتاب در ۹ فصل به بررسی کارنامه‌ی فون‌تری‌یه می‌پردازد. در دیباچه‌ی مختصر آن نویسنده انگیزه‌ی اصلی به وجود آمدن چنین رساله‌ای را «جست‌وجوی اصالت» در آثار فون‌تری‌یه می‌داند. اصالتی که در فرآیند خلق جهان یک‌سره خیالی مولف شکل گرفته است. فون تری‌یه در مصاحبه‌ای می‌گوید: «وقتی فرد در زندگی واقعی در معرض تهدیدهای متعدد قرار می‌گیرد، باید دست به خلق نوعی زندگی و هستی خیالی بزند، زیرا در این زندگی خیالی می‌تواند چیزهایی را مهار کنید که در زندگی واقعی هیچ کنترلی روی‌شان ندارید. فکر می‌کنم این می‌تواند دلیل نسبتا خوبی برای آفرینش قصه باشد.» مصداق خلق چنین جهانی در آثار فون‌تری‌یه فیلم تکان‌دهنده‌ی «رقصنده در تاریکی» است. «سلما» (با بازی بیورک) شخصیت اصلی رقصنده در تاریکی پناهنده‌ای است که به تدریج نابینا می‌شود و برای گریز از واقعیت خشن و بی‌عطوفت پیرامونش به جهان رنگارنگ رویاهایش پناه می‌برد که او در آن‌جا نه پناهنده‌ای غربت‌زده که خواننده‌ای شاد و رقصان است.
فصل نخست کتاب با عنوان «از کودک یاغی تا مولف پانک» به بررسی منابع الهام فون‌تری‌یه در کار فیلم‌سازی و آبشخورهای فکری و فلسفی او می‌پردازد. همان طور که خود فون‌تری‌یه به نقش و تاثیر عناصر فرهنگی غیر سینمایی در شکل‌گیری حساسیت‌های هنری‌اش اشاره می‌کند، نویسنده در این فصل از نخستین محیط شکل‌گیری شخصیت هنری او یعنی خانواده که دست بر قضا خانواده‌ای از طبقه‌ی متوسط و اهل هنر است آغاز می‌کند. جک استیونسون می‌نویسد:
«محیط خانواده‌ی تری‌یه‌ها شبیه همه‌ی خانواده‌های کارمندان دولتی بود. در آن کتاب بود، هنر و یک پیانو. جو کلی یک جو ترقی‌خواهی اکتسابی بود.» فون‌تری‌یه در چنین خانواده‌ای شیفته‌ی آثار واگنر می‌شود و موسیقی واگنر است که در بسیاری از آثارش الهام‌بخش اوست. او به آثار نیچه بسیار علاقه‌مند است و دغدغه‌های آن فیلسوف بزرگ چون «خیر و شر»، «اخلاق» و «ایمان کلیسایی» از دغدغه‌های فون‌تری‌یه نیز هست.
همان‌طور که بالاتر گفتیم کتاب در ۹ فصل تنظیم شده است اما لابه‌لای فصل‌ها بخش‌های جداگانه‌ای گنجانده شده است که به طور موازی به تحلیل آثار فیلم‌ساز می‌پردازد. در بخش اول نویسنده سراغ سه‌گانه‌ی «اروپا» می‌رود. فون‌تری‌یه با سه‌گانه‌ی «عنصر جنایت» (۱۹۸۴)، «همه‌گیری» (۱۹۸۷) و «اروپا» (۱۹۹۱) خود را به عنوان فیلم‌سازی صاحب‌سبک در دانمارک و سراسر جهان معرفی کرد. مشخصه‌ی هر سه فیلم این سه‌گانه نوعی دلبستگی به زیبایی‌شناسی فیلم، مهرات و تسلط فنی، تاریخ سینما و شکست‌ها و هم‌چنین پتانسیل‌های آرمان‌گرایی است. در این فیلم‌ها از راهبردها و تکنیک‌های شناخته‌شده‌ی اکسپرسیونیسم آلمان پیش از آن‌که عندتا به عنوان فیلم نوآر شناخته شود استفاده می‌کند. در این سه‌گانه مفهوم زمان، درون‌مایه‌ی محوری ساختار روایی فون‌تری‌یه است.
فصل دوم با عنوان «تصاویری از تاریخ» و فصل سوم به نام «اخلاق، آرمان‌گرایی و هویت» به بررسی سه‌گانه‌ی اروپا اختصاص یافته است.
بخش دوم کتاب، «دگرگشت‌ها؛ تلویزیون/فیلم» و فصل چهارم، «خوانش قلمرو: اصالت، برساخته و کشاکش پست‌مدرن» بررسی مفصلی است که به تجربه‌ی فون‌تری‌یه در تلویزیون و ساخت سه سریال مده‌آ (۱۹۸۱)، «قلمرو پادشاهی!» (۱۹۹۴) و «قلمرو پادشاهی!!» (۱۹۹۷) می‌پردازد. تجربه‌ی متفاوتی که منادی ایجاد «دگما۹۵» است. پیمان دگما ۹۵ را فون‌تری‌یه در ۱۹۹۵ به عنوان «پیمان پاکی» در ده ماده‌ی قانونی برای فیلم‌سازی ارائه کرد. این پیمان نخستین بار به دست فون‌تری‌یه و توماس وینتربرگ امضا شد اما کمی بعدتر مورد پذیرش گروهی دیگر از فیلم‌سازان دانمارکی و اسکاندیناویایی قرار گرفت. دگما۹۵ مجموعه قوانینی برای فیلم‌سازی ساده به سبک مورد علاقه‌ی آن فیلم‌سازان ارائه شده بود.
بخش سوم کتاب به نظریه‌ی دگما۹۵ و بررسی سه‌گانه‌ی «قلب طلایی» می‌پردازد. فصل پنجم؛ «یک چشم‌انداز جدید؟ دگما۹۵ و انقلاب دیجیتالی»، فصل ششم؛ «ساختار روایی، نشانه‌های روایی و مباحث ژانر و تماشاگری» و فصل هفتم؛ «به تصویر کشیدن تفاوت در سه‌گانه‌ی قلب طلایی» هرکدام به تشریح این دو موضوع اختصاص دارد. قلب طلایی، دومین سه‌گانه‌ی فون‌تری‌یه از کتابی الهام گرفته شده است که فیلم‌ساز در کودکی خوانده بوده است. قهرمان آن کتاب دخترکی است که همیشه آماده بوده است تا خود را به خاطر دیگران فدا کند. انعکاس چنین شخصیتی را در نخستین فیلم این سه‌گانه یعنی «شکستن امواج» می‌بینیم. پخمه‌ها (۱۹۹۸) فیلمی است که از دو جهت بسیار اهمیت دارد. نخست این‌که فیلم بر اساس نظریه‌ی دگما۹۵ ساخته شد و می‌تواند شاهدی برای تشریح آن مانیفست قرار بگیرد و دوم این‌که این فیلم از نخستین آثاری است که برای ساخت آن از دوربین دیجیتال استفاده شد. «رقصنده در تاریکی» (۲۰۰۰) مشهورترین فیلم این سه‌گانه موزیکالی تاثربرانگیز و اندوهبار است که زندگی تیره و تار سلما، پناهنده‌ای اهل چک را در امریکا روایت می‌کند. سلما که مسئولیت نگه‌داری از پسرش را به تنهایی بر عهده دارد به تدریج کور می‌شود و از سر علاقه به موسیقی در جهان خیال آواز می‌خواند. بر خلاف پاره‌های واقعی فیلم که دوربین روی دست و تصاویر بی‌رونق و ملا‌ل‌انگیز است، پاره‌های رویای سلما رنگ‌ها زنده، آدم‌ها شاد و تصاویر بی‌نقص و زیبا ثبت شده‌اند. این هارمونی بین پلاستیک اثر سینمایی و روایت فیلم رقصنده در تاریکی را به اثری درخشان و کم‌نظیر بدل کرده است.
بخش چهارم کتاب با عنوان «تجربه‌‌گرایی با مرزبندی‌ها دو فصل دارد؛
فصل هشتم با عنوان «یک سه‌گانه‌ی در حال ساخت: داگویل و مندرلی» و فصل نهم با عنوان «آشوبگر تا عروسک‌گردان: پنج ممنوعه، رییس کل و گروه پیش‌رو».
نویسنده در فصل هشتم به بررسی سه‌گانه‌ی آمریکا - سرزمین فرصت‌های طلایی» می‌پردازد. نخستین فیلم این سه‌گانه «داگویل» (۲۰۰۳) است. داگویل فیلمی غیر متعارف است که تمام سه ساعت آن در استودیو و با طراحی صحنه‌ای عجیب ساخته شده است. منتقدان این فیلم را یک فیلم سیاسی ضد آمریکایی می‌دانند. دومین فیلم سه‌گانه‌ی آمریکا «مندرلی (۲۰۰۵) است و سومین فیلم این سه‌گانه یعنی «واشینگتن» هنوز ساخته نشده است.
فصل نهم کتاب پژوهشی است در تجربه‌های دیگر فون‌تری‌یه چون «رییس کل» (۲۰۰۶) و مستند تجربی «پنج ممنوعه» (۲۰۰۳).
پس از پایان فصل‌های اصلی کتاب، ضمیمه‌ای با نام «بیانیه‌ها و مایفست‌ها» آمده است که در ۱۲ صفحه مانیفست‌های فیلم‌ساز را در برهه‌های گوناگون فیلم‌سازی‌اش از زمانی که «عنصر جنایت» را ساخت تا زمانی که بیانیه‌ی «لوکی» را در ۲۰۰۶ منتشر کرد در بر می‌گیرد.
پس از بخش ضمیمه، «سه مقاله درباره‌ی «دجال» آمده است تا به نوعی فقدان بررسی سه‌گانه‌ی «افسردگی» فون‌تری‌یه را در فصل‌های اصلی کتاب جبران کند. مقاله‌ی نخست این بخش مصاحبه‌ای است که ویرجینی سلاوی در سال ۲۰۰۹ با فون‌تری‌یه ترتیب داده است. مقاله‌ی دوم نوشته‌ی تینا بیتی، «دجال: الاهیات بصری لارس فون‌تری‌یه» نام دارد که به وجوه الاهی در شکل‌گیری فیلم تکان‌دهنده‌ی دجال می‌پردازد. مقاله‌ی بعدی، «مادر (طبیعت) تو را خواهد خورد: دجال لارس فون‌تریه» نوشته‌ی برنت پلیت است.
مقاله‌ی پایانی و مفصل کتاب که پیش از فیلم‌شناسی فون‌تری‌یه آمده است، مقاله‌ای است با عنوان «ملانکولیا یا ضد امر والای رمانتیک» نوشته‌ی استیون شاویرو که درباره‌ی فیلم «مالیخولیا» (۲۰۱۱) نوشته شده است. ناگفته پیداست که در این کتاب از دو فیلم دیگر فون‌تری‌یه، «نیمفومانیاک» (۲۰۱۳) و «خانه‌ای که جک ساخت» (۲۰۱۸) سخنی به میان نیامده است.
سخن پایانی این‌که «شکستن امواج» جامع‌ترین کتابی است که درباره‌ی آثار فون‌تری‌یه منتشر شده است و برای عشق فیلمی که می‌خواهد جهان غیر عادی و شگفت فون‌تری‌یه را بشناسد این کتاب راهنمای بسیار ارزشمندی است.
