«سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام»
نویسنده: مجتبی مجرد
ناشر: هرمس، چاپ اول 1396
285 صفحه، 32000 تومان
****
در عصر اینترنت و دنیای مجازی هنوز هستند کسانی که عاشقانه عمرشان را صرف تصحیح متون می‌کنند. آثاری که از نسلهای پیشین به یادگار مانده‌اند. آثاری که گرد و غبار فراموشی روی آنها را پوشانده و در گوشه‌ای از کتابخانه‌ها خاک می‌خورند، زنده کرده و به دست ما می‌رسانند. آثاری که گاه از یاد رفته‌اند تا زمانی که پژوهشگری به سراغشان برود. این آثار گرانبها شناسنامه‌ی ملی یک ملت هستند و چاپ هر کدام از این گوهرها پایههای تمدن اسلامی و ایرانی را استوارتر و پر صلابت‌تر می‌کند.
«سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام» عنوان کتابی از مجتبی مجرد و در واقع رساله دکترای اوست. نویسنده در این کتاب سعی داشته تا با بررسی دست نوشته‌ها و آثار مکتوب دانشمندان مسلمان ایرانی نشان دهد که تصحیح متون در تمدن اسلامی دارای پیشینه‌ای سترگ دارد و ایرانیان در این عرصه نیز خوش درخشیده‌اند.
نویسنده در دفاع از رساله‌ی دکترای خود در قطب علمی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، سعی برآن داشته تا پایه‌ها و روش‌های این علم را نمایان کند و از قدمت آن پرده بردارد. و در واقع در تلاش بوده سرچشمه‌های توفیق متن و زمینه‌های شناخت و ارزیابی نسخه‌های خطی فارسی واکاوی و بازشناسی شود و سهم ابزارهای اطمینان از انتساب اثر به صاحب آن براساس متون بازمانده نشان داده شود.
نسخ خطی در واقع راویان فرهنگ و تاریخ پیشینیان هستند و دگرگونی زندگی آدمی را روایت می‌کنند. مصححان به این روایتها کمک می‌کنند که زودتر و بهتر در دسترس خوانندگان قرار بگیرند. فن تصحیح در دنیای امروزی که دیجیتال همه را مبهوت خود کرده است علمی سنتی اما بکر و در واقع نجات دهنده است و بعید است که روزی بتوانند این ماشین‌های دیجیتالی بتوانند نقش چنین مصححانی را بازی کنند. مصحح با غلبه بر جاذبه‌های دنیای کنونی سعی می‌کند با دنیای کهن ارتباطی بیابند و هر آنچه در کتب نایاب وجود دارد را به گوش دیگران برسانند.
«مجتبی مجرد» محقق و نویسنده‌ی جوانی است که تاکنون از او مقالات معتبری در زمینه‌ی نسخه خوانی و تصیح متون به چاپ رسیده است، با ایمان و اعتقاد قلبی متون را می‌کاود. در پیشگفتار از او می‌خوانیم: «سال‌های سال می‌گذرد از آن روزی که در حین خواندن «تمهیدات» عین القضات همدانی ازدحامی از پاورقی‌های ناآشنا توجهم را جلب کرد، «نسخه بدل» اولین تیر را پرتاب کرده بود. وقتی دیگر دیوان حافظ می‌خواندم، سخن از اختلاف نسخه‌های آن به میان آمد. با خود گفتم:
«مگر دیوان حافظ را حافظ ننوشته است؟ پس دعوا بر سر چیست؟»
مدت‌ها بعد، وقتی در میان جمعی از طالبان «علم اصول» کافی می‌خواندیم و می‌شنیدیم که فلان حدیث بدین لفظ در فلان نسخه نیامده یا در فلان چاپ نیست باز خود می‌گفتم: «مگر اصول کافی را یک تن که همان مرحوم کلینی باشد ننوشته؟ پس این اختلاف هفتاد و دو ملت از کجا برخواسته است؟»
همین پرسش‌های به ظاهر ساده و بلکه به عقیده برخی «ساده لوحانه» گزیده-ترین روزگار جوانی‌ام را به یغما برد، یغمایی دلکش و دلخواه ...»
رساله دکترای پیش رو یا همان کتاب «سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام» در پنجمین دوره جایزه دکتر فتح الله مجتبایی برنده شده است. که همانجا چاپ و انتشار پایان نامه‌های برتر را انتشارات هرمس به عهده گرفت و کتابی که پیش روست همان تعهدی است که ناشر با رویکرد فرهنگی خود، به خوبی از عهده آن برآمده است. جایزه‌ی دکتر فتح الله مجتبایی هر ساله در دی ماه به بهترین پایاننامه‌ی دوره‌ی دکترا در این زمینه اهدا می‌شود. باشد که راهگشای محققان و دانشجویان و علاقه‌مندان به این عرصه شود.
«سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام» در چهار فصل: 1- ایرانیان و تصحیح متون در پنج قرن نخست اسلامی 2- سنت تصحیح متون فارسی از قرن پنجم تا پایان قرن نهم هجری 3- تصحیح متون فارسی از قرن دهم تا پایان قرن دوازدهم هجری 4- تصحیح متون فارسی در دوره جدید تهیه و تدوین شده است. در پایان کتاب نیز تصاویر در پاورقی آمده است. در مواردی هم که چند تصویر از یک نسخه آورده شده، اطلاعات نسخه شناسی را در پاورقی آخرین تصویر آمده. کتابنامه و نمایه نیز به دقت تهیه و تدوین شده است.
در این کتاب نویسنده به بررسی، تجزیه و تحلیل عوامل، پیدایش دانش تصحیح متن و تبیین چگونگی آن در قرون نخست تمدن اسلامی پرداخته است. روش آن پژوهشی مبتنی بر بررسی و تجزیه و تحلیل داده‌ها بوده است. در واقع روش‌های هفت گانه تصحیح متون را نیز در نظر گرفته است.
پیدایش سنت تصحیح متن در تمدن اسلامی به قرن دوم هجری باز می‌گردد و زیر بنای دانش تصحیح متن چنانچه برخی ادعا دارند مربوط به اروپا نیست، بلکه چندین قرن بیشتر از اروپاییان زیربناهای اصلی متون در جهان اسلام به صورت علمی و عملی رقم خورده بوده است و در پایان منظور اولیه دانش تصحیح متن در سه مرحله اتفاق افتاده است: «خواندن مکرر»، «نسخه شناسی» و «تبارشناسی».
دانش تصحیح متن یک دانش بومی و اسلامی است و زمینه‌ی اولیه‌ی آن توسط محدثان فعال و توانای مسلمان در طی یک فرآیند مستمر و معلوم پدید آمده است، که منحصر به جامعه‌ی اسلامی است.
