مهریه موضوع جدیدی نیست، چوبی دو سر طلاست که یک طرف آن با شادی آغاز زندگی مشترک و سر دیگرش با اشک و نفرین و جدایی همراه است. مشکلات و توابع مهریه موجب شده تا قوانین و آموزه های مختلفی برای هشدار و آگاهی جامعه در جهت نرفتن به سمت تعهدات سنگین و تلاش برای کاهش زندانیان مربوطه تصویب و تبیین بشود. بخشی از فرهنگ شفاهی ما هم متاثر از این واقعیت در گفتارهایی مثل "مهریه رو کی داده و کی گرفته" یا "مهرم حلال، جونم آزاد" در این زمینه شکل گرفته است. این نوشته کنکاشی فقهی نیست اما تلاش دارد سوالی مبنایی را دراین باره مطرح کند.
در همه جوامع دادن هدیه مرد به زن نشانی از محبت بوده، قیمت و نوع آن به توانایی مالی و میزان ارادت و جایگاه زن بستگی داشته است. در جامعه ما هم هدایای نامزدی، هدیه به مناسبت اعیاد مذهبی یا مناسبت های ملی پیش از ازدواج، و هدیه روز زن، روز مادر، تولد فرزند و ... پس از آن، رواج داشته و دارد. یکی از این هدایا به علت تاکید دین، در زمان جاری شدن خطبه عقد واجب شمرده شده که نام آن مهریه است. اما میزان و کیفیت این هدیه خاص به موافقیت طرفین بستگی دارد، یک سکه باشد یا ده هزار، آینه و شمعدان و یک جلد کلام الله یا یک ویلا و چند سفر خارجه علاوه بر آن باشد. در اینجاست که پای فرهنگ و خرده فرهنگ ها و موضوعات اجتماعی باز شده و به تدریج و عملا ماهیت مهریه را دگرگون کرده است.
مهریه در واقع تقدیم و پیشکش بخشی از دارایی و حاصل زحمات مرد به همسر خود است که –به ویژه در مورد بانوانی که خود شاغل نیستند- زن بتواند با آن وسایلی را که نیاز دارد یا خواهد داشت خریداری و تهیه کند یا پشتوانه مالی داشته باشد. مهریه شروع تامین معاش از طرف مرد است که بعد به شکل نفقه ادامه پیدا می کند. اما امروزه این رسم ارزشمند یعنی دادن هدیه، قلب ماهیت شده و کاربردهای دیگری یافته است از جمله: به وسیله ای برای ارزش گذاری دختران و زنان تبدیل شده که اگر کسی هزار سکه مهریه داشت از دیگری که دویست داشته جایگاه والاتری دارد. حتی در یک خانواده هم اگر دو خواهر بخواهند ازدواج کنند، معمولا میزان مهریه اولی ملاکی برای بعدی خواهد بود چرا که اگر دومی کمتر باشد یعنی چیزی کم داشته، از تمکن مادی داماد گرفته تا زیبایی و وجاهت و خانه داری و جهیزیه...
کاربرد دوم: با توجه به پیچیده تر شدن جامعه و بروز مشکلات حادتر در مسائلی مثل ادامه تحصیل، کار، خروج از کشور، حضانت فرزند و حق طلاق، مهریه تبدیل به ابزاری شده که اگر مرد خواست با توجه به اختیاراتش در خانواده با همسرش همراهی نکند، از آن برعلیه وی استفاده کنند. در این هر دو وضعیت، مهریه دیگر مهریه تعریف شده نیست، چه وسیله ای برای ارزش گذاری و تفاخر و چه ضمانتی برای داشتن دست بالاتر در مشکلات احتمالی خانوادگی باشد. سوال اینجاست که چرا نهادهای جامعه ما باید همچنان قوانین شرعی و مدنی را که برای مهریه به معنای واقعی کلمه وضع شده بر قراردادی حاکم و جاری می کنند که عملا دیگر مهریه نیست و فقط اسمی از آن مانده است. جالب اینجاست که اغلب اوقات هم خانواده عروس و داماد و همچنین سایر بستگان می دانند که اگر داماد همه عمر خود را هم کار کند توانایی تامین مهریه را ندارد، یا کل دارایی خود وی و فامیل داماد به اندازه مهریه نیست ولی مشکلی نمی بینند! از سوی دیگر هیچ مردی خواهان آن نیست که به علت تعهد مالی خارج از توان خود به زندان افتاده یا مجبور باشد سال ها بخشی از درآمد خود را به عنوان اقساط مهریه به همسر فعلی یا سابقش بپردازد، از این رو مهریه را از روی میل باطنی و طیب خاطر -که به نظر می رسید باید این گونه باشد- تعهد نمی کند و نمی پذیرد بلکه صرفا به خاطر رسیدن به دختر مورد علاقه خود و اطمینان ضمنی از این که مشکلی پیش نخواهد آمد تا وی مجبور به پرداخت مهریه شود، پای عقد نامه را امضا می کند و گرنه کدام مردیست که سرمایه اش بیست سکه طلا هم نباشد ولی مهریه سیصد یا پانصد یا حتی هزار سکه ای را تعهد کند تا عند المطالبه بپردازد؟ اگر از همه دامادها نظرسنجی شود، فکر می کنید چند درصد آنها با رضایت قلبی و با قصد این که همه پول را در هر لحظه که عروس تقاضا کرد به وی بپردازند وارد زندگی مشترک می شوند؟ آیا نتیجه این نظرسنجی ما را بیشتر به قلب ماهیت مهریه نمی رساند؟
این نکته هم قابل توجه هست که در مقابل عدم نیت پرداخت آقایان (چه به علت ناتوانی موقت یا دائمی در تامین آن یا نخواستن) زنانی هم هستند که وجود مهریه بالا موجب می شود تا با کمترین اختلاف یا مشکلی در زندگی به فکر جدایی و شروع زندگی جدیدی بیافتند و چه راهی آسانتر از به اجرا گذاشتن مهریه؟
شاید اگر بخش حقوقی و تضمینی مهریه حل شود به این ترتیب که مسائل مورد اختلاف احتمالی نظیر ادامه تحصیل، کار، خروج از کشور، حضانت، حق طلاق و تکلیف اموال خانواده در زمان عقد و با امضای طرفین تضمین و تثبیت شود، آنگاه نیازی به استفاده غیرمستقیم از مهریه و درگیر کردن سیستم قضایی و دادگاه ها در این امر نباشد. در صورتی هم که خانواده هایی بخواهند از عدد مهریه برای چشم هم چشمی یا ارزش گذاری استفاده کنند به خود آنها مربوط بوده و نهادهای جامعه را درگیر حل و فصل دعواهای ناشی از آن نکنند. باید کلا مهریه از سیستم قضایی خارج و خود خانواده ها به میزانی که فکر می کنند تمکن داماد هست از وی انتظار داشته باشند. اگر هم پولی می خواهد دریافت کند، آن را به صورت اوراق بانکی از جمله سفته تهیه و اسم آن را دیگر مهریه نگذارند. زمانی که قرارداد مالی وجود داشته باشد، طرفین دقت بیشتری انجام داده و احتمالا آن را وسیله ابراز طبقه اجتماعی خود قلمداد نمی کنند.
