«پیش پرده و پیش پرده خوانی در ایران»
(همراه با متن مهمترین پیش‌پرده‌ها)
نویسنده: عباس بهارلو
ناشر: قطره، زمستان 1396
215 صفحه، 16000 تومان
****
عباس بهارلو در مقدمه کوتاهی که برای «پیش پرده و پیش پرده خوانی در ایران» نوشته درباره شان نزول این کتاب، که به همت نشر قطره منتشر شده است می‌نویسد: «چند سال پیش دوستی از من خواست مدخل هایی با موضوع فرهنگ عامه برای «دانشنامه فرهنگ مردم ایران» بنویسم. عنوان یکی از این مدخل ها ... بود که در جلد دوم دانشنامه آمده است. درواقع این کتاب روایت جدیدی از آن مدخل، به انضمام نمونه هایی از متن تصنیف پیش پرده ها و عکسهایی است که درج آنها از لحاظ دریافت مطاوی متن حاضر ضرورت دارد.»
اما نکته جالب اینجاست که عباس بهارلو که همه شهرتش را مدیون پژوهش در تاریخ سینماست چرا یکی از بهترین گزینه‌ها برای نوشتن درباره «پیش پرده و پیش پرده خوانی در ایران» بوده است؟ ماجرا به آنجا برمی‌گردد که پس از یک دوره فترت ده ساله که رکودی شدیدی تولیدات اندک سینمای ایران را متوقف کرده بود، سرانجام دوره دوم فیلمسازی در ایران در اواخر دهه بیست آغاز شد و در اوایل دهه سی با پایمردی چهره هایی چون دکتر اسماعیل کوشان سینما رفته رفته رونق گرفت. سینما هنری آمیخته به صنعت بود هنرمندان و صنعتگران خاص خود را می طلبید، در خلاء چنین افرادی سازندگان فیلمها کوشیدند با استخدام چهره‌هایی از مطبوعات، رادیو و به ویژه تئاتر که بیشترین نزدیکی را با سینما داشت، خلاء ها را جبران کنند، به خصوص با کمک بازیگران و چهره های شناخته شده تئاتر که آن زمان در حکم ستاره های محبوب عامه مردم محسوب می شدند. پیش پرده و پیش پرده خوانی نیز دقیقا در همین برهه در ایران رواج پیدا کرده و سپس ستاره اش روبه افول گذاشته بود. بنابراین تعدادی از معروف ترین پیش‌پرده خوانان درکسوت بازیگران تئاتر جذب سینمای نوپای ایران شدند. پژوهش های دامنه دار عباس بهارلو درباره تاریخ سینمای ایران او را با چهره هایی آشنا ساخت که هم از پیشگامان سینما و تئاتر ایران بودند و هم ستاره های بی رقیب مقطعی که پیش پرده خوانی در ایران به سرعت اوج گرفت و اندک زمانی بعد نیز به سرعت افول کرد. همین پژوهش ها و گفتگو ها بود که او را به عنوان یکی از چهره‌هایی که اشراف بسیاری روی این حوزه دارد، به عنوان بهترین گزینه برای نوشتن این مدخل و شکل تکامل یافته اش یعنی کتب مناسب ساخت.
اما چیست آنچه می‌خوانند پیش پرده؟ «پیش‌پرده نمایش کوتاه فکاهی یا طنزآمیز تک‌نفره‌ای است که در یک دوره کوتاه و خاص در تماشاخانه‌های تهران و برخی از شهرستان‌ها، پیش از نمایش اصلی یا در فاصله بین دو پرده نمایش اصلی، همراه با موسیقی اجرا می‌شد و محتوای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی و انتقادی داشت.»
پیش‌پرده‌خوانی در دهه بیست شمسی در سالن‌های نمایش ایرانی رونق گرفت و در اواخر همین دهه نیز روبه افول گذاشت. بنابراین به خاطره جمعی از بازیگران خوش صدا و مستعد این دوران تئاتر ایران بدل شد که بعد‌ها به حوزه های مختلفی از سینمای ایران، بخصوص بازیگری و دوبله جذب شدند. چنانکه بهارلو در کتاب خود گزارش داده مجید محسنی، حمید قنبری، اصغر تفکری، مرتضی احمدی، عبدالعلی همایون، عزت‌الله انتظامی و... از جمله برجسته ترین چهره های این حوزه بودند که بهارلو نیز در نوشتن کتابش از خاطرات و گفته های آنها بهره بسیار گرفته است.
«پیش‌پرده‌ها از حیث زبان، شکل و محتوا جزو اشعار عامیانه (به طور اخص) یا ادبیات عامیانه فارسی (به طور اعم) محسوب می‌شوند. پیش‌پرده‌خوانی به طور مشخص در دهه 1320 شکل گرفت و در همان دهه نیز رو به افول نهاد. این شکل از نمایش تک‌نفره چه از لحاظ محتوا و مضمون و چه از لحاظ شکل اجرای نمایش به پاره‌ای اشعار عامیانه و همچنین نمایش‌های دوره قاجار به‌ویژه دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه شباهت دارد.»
پرویز خطیبی برجسته‌ترین پیش پرده نویس و تصنیف‌ساز آن روزگار محسوب می شد. پرویز خطیبی پرکارترین طنزنویس در دهه 1320 بود که تقریباً برای همه پیش‌پرده‌خوان‌ها تصنیف ساخته است. او روزنامه‌‌نگار، نویسنده نمایش‌نامه و فیلم‌نامه و کارگردان تئاتر و سینما بود که با فکاهی‌ها و ترانه‌های طنزآمیز اجتماعی و سیاسی‌اش (پیش‌پرده‌ها) نقش موثری در جذب گروه وسیعی از مخاطبان به مطبوعات و تئاترهای عامه‌پسند داشت. از میان صدها پیش پرده معروف او در آن دوران تعدادی از بهترین ها و معروف ترین هایش را برای انتشار در کتاب حاضر برگزیده است. اما محتوای این پیش پرده ها چه بود؟
«همه مشکلات و انتقادهایی که مردم به دستگاه دولتی داشتند، در پیش‌پرده‌ها مطرح می‌شد. نویسندگان و سازندگان آن اشعار بیشتر پرویز خطیبی، ابوالقاسم حالت و نواب صفا بودند. آهنگ‌های رایج را می‌گرفتند و انتقادهای روز را درونش قرار می‌دادند و تماشاگران هم از این پیش‌پرده‌ها خوش‌شان می‌آمد. اگر تئاتری پیش‌پرده نداشت، نمایش‌هایش نمی‌فروخت.
عمده پیش‌پرده‌ها در فضای کم‌وبیش باز سیاسی که پس از شهریور 1320 در ایران ایجاد شد، ساخته و خوانده شدند. آنچه بیش از همه توجه مخاطبان را جلب می‌کرد، مضمون بسار تند پیش‌پرده‌ها بود که به مقتضای حال و هوای مملکت به‌شدت سیاسی شده بود. به جز تصنیف‌های سیاسی و انتقادی، مضمون اغلب شعرهای پیش‌پرده‌ها، درباره مشکلات خانوادگی، زدوخوردهای عروس و مادرشوهر، تعقیب کردن دختر به وسیله جوانی ژیگولو بود. مبارزه با خرافات، رمال‌ها و دیگر کسانی که سر مردم کلاه می‌گذاشتند و عده آنها در تهران آن زمان زیاد بود نیز از دیگر مضامین پیش‌پرده‌ها بود.»
از این‌رو که پیش‌پرده‌خوانی بیشتر به مضامین و مسائل جاری جامعه می‌پرداخت، آهنگ‌هایی روی ریتم‌های آشنای ایرانی ساخته می‌شد. در آغاز از آهنگ‌های ضربی قدیمی استفاده می‌شد، اما در ادامه به‌تدریج آهنگ‌سازی نیز متداول شد. گاهی نیز سرایندگان اشعار روی آهنگ‌های متداول و محبوب مردم شعر می‌گذاشتند و گاهی با یک آهنگ چند پیش‌پرده اجرا می‌شد. اشعار پیش‌پرده‌ها مخاطب عام داشتند، یعنی طرف خطاب آنها عمدتاً مردم کوچه و بازار بودند، کمتر اثری از «لفط قلم» در آنها مشاهده می‌شود. کیفیت گفتاری و محاوره‌ای این اشعار، شاعران و سرایندگان پیش‌پرده‌ها را موظف می‌کرد از کلمه‌ها و لغت‌هایی که کاربردشان در زبان زندگی و جاری معمول است، استفاده کنند؛ به تعبیر دیگر در این اشعار به سبب پرداختن به مسائل زندگی مردم عامی کوچه و بازار از کلمات شکسته و لغات ساده ، صمیمی و روزمره استفاده می‌شد که به عنوان مدرکی زنده و شفاهی و صدای ملت حایز اهمیت‌اند.
کتاب «پیش پرده و پیش پرده خوانی در ایران» صرف نظر از آنکه اثری است نوستالژیک و خاطره برانگیز، پژوهشی است که می تواند منبعی کار آمد برای محققان حوزه فرهنگ عامه و سرگرمی های مردمی در ایران قرار گیرد. کتاب زبانی ساده و روایتی جذاب دارد که خواننده را به دهه بیست شمسی می برد تا گشت و گذاری در تماشاخانه های آن روزگار تهران (و بخصوص لاله‌زار) داشته باشد. کتاب از سه بخش تشکیل شده است: در بخش اول به پیش‌پرده و پیش‌پرده‌خوانی از آغاز تا افول آن و همچنین سرایندگان پیش‌پرده‌ها پرداخته شده است. در بخش دوم متن تعدادی از پیش‌پرده‌های معروف و مهم آمده که از سروده‌های پرویز خطیبی هستند. آلبوم تصاویر سرایندگان و پیش‌پرده‌خوانان پایان‌بخش کتاب است. عکسهایی دیدنی و خاطره برانگیز که نقش به سزایی در درک فضای حاکم بر آن روزگار بازی می کند. در این بخش روی جلد تعدادی از کتابهای کوچک و جزوه هایی که متن پیش پرده های معروف را منتشر واین اشعار انتقادی را به میان مردم می بردند نیز دیده می‌شود.
