**آغاز تنش با تعرض در فرودگاه جده
تنش روابط دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی از فروردین ماه سال 94، با تعرض مأموران بازرسی فرودگاه جده به دو زائر جوان ایرانی وارد مرحله تازه‌ای شد. در پی این تعرض، نمایندگان مجلس طرح لغو حج عمره را در دستور کار قرار دادند، اما قبل از بررسی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با انتشار بیانیه‌ای از تعلیق سفر عمره خبر داد. این اتفاق در حالی بود که سعودی‌ها با همکاری برخی از کشورهای عربی و حمایت‌های آمریکا، تصمیم گرفتند به یمن لشکرکشی کنند.
هنوز حادثه فرودگاه جده و آتش‌افروزی در منطقه، در افکار عمومی زنده بود که حوادث تلخ حج تمتع همان سال بخشی از مسلمانان جهان را عزادار کرد. این اتفاق و عدم همکاری سعودی‌ها با ایران موجب تیرگی بیشتر روابط دو کشور شد. سقوط جرثقیل در بیت‌الله الحرام و بعد از آن، فاجعه منا به اختلافات میان تهران-ریاض دامن زد و تا آنجا پیش رفت که رهبر انقلاب درباره رفتار نامناسب سعودی‌ها رسماً هشدار دادند.
**قطع روابط دیپلماتیک
اعدام شیخ نمر، روحانی مخالف خاندان سعودی اما روابط دیپلماتیک دو کشور را وارد فاز جدیدی کرد. پس از انتشار خبر اعدام شیخ نمر، معترضان در مشهد، پرچم عربستان را از ساختمان کنسولگری این کشور پایین کشیدند. در تهران اوضاع ملتهب‌تر بود. در ساعت‌های پایانی شب 12 دی‌ماه 95، تجمعی در مقابل سفارت عربستان برگزار شد و در نهایت عده‌ای که بعدها گروه «خودسر» خوانده شدند، از دیوار سفارت بالا رفتند و ساختمان را آتش زدند.
در پی این حوادث، دولت عربستان سعودی اعلام کرد که روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرده است و از دیپلمات‌های ایرانی خواست ظرف 48 ساعت خاک این کشور را ترک کنند. یک روز پس از اعلام قطع رابطه عربستان با ایران، عادل الجبیر، وزیر امور خارجه عربستان سعودی تأکید کرد که این قطع رابطه شامل پایان یافتن تمامی مناسبات تجاری و همچنین لغو پروازها بین دو کشور می‌شود.
**توقف یک ساله در اعزام حجاج
با وجود آن که عربستان اعلام کرده بود قطع رابطه تهران و ریاض سفر ایرانیان به مراسم حج را در برنمی‌گیرد، اما سال 95 هیچ هواپیمایی از ایران زائران را برای انجام مناسک حج به عربستان نبرد. تأثیر بحران دیپلماتیک میان ایران و عربستان سعودی بر حج یک سال بیشتر دوام نداشت و از سال 96 اعزام زائران ایرانی برای حج تمتع ازسرگرفته شد. امسال نیز اولین گروه حاجیان در 27 تیرماه از فرودگاه امام خمینی با پرواز شماره 5801 شرکت هواپیمایی سعودی، تهران را به مقصد مدینه ترک کردند.
**استقبال از ایرانیان با گل و زمزم
سفر حجاج ایرانی امسال با استقبال بیشتر عربستانی‌ها مواجهه شد. بر اساس گزارش روزنامه قطری «الرایه»، دولت سعودی از اولین گروه زائران ایرانی در مدینه با گل و آب زمزم پذیرایی کرده است. خبرگزاری دولتی عربستان (واس) نیز برای انعکاس این اتفاق با انتشار عکس‌هایی از ورود حجاج ایرانی به مدینه منوره، گزارش داد که دولت سعودی تمام امکانات خود را بدون هیچ تبعیضی در اختیار حجاج ایرانی قرار خواهد داد.
در این گزارش همچنین تأکید شده بود زائران ایرانی هنگام ورود به فرودگاه «محمد بن عبدالعزیز» مدینه منوره از خدمات و تسهیلاتی که برای زائران و حجاج از سوی دولت عربستان در نظر گرفته شده است قدردانی کرده‌اند.
این خبرگزاری در ادامه، مصاحبه با شماری از حجاج ایرانی را منتشر کرد که در آن از ارائه خدمات مختلف امنیتی و بهداشتی و استقبال مناسب و شایسته از زائران در فرودگاه، تقدیر شده بود. رسانه‌های عربستانی برای برجسته کردن این اتفاق به سراغ حجت‌الاسلام حسن ترابی، امام جمعه رباط کریم رفتند تا او هم بر برخورد مناسب مأموران سعودی با زائران ایرانی صحه بگذارد. روزنامه الریاض عربستان با انتشار تصویر ترابی در گزارشی نوشت: حسن ترابی از برخورد خوب عربستانی‌ها با وی در هنگام ورود به این کشور و تسهیلات مختلف کارکنان اداره گذرنامه عربستان تمجید کرد و گفت که آن‌ها با آب و گل و هدایا از زائران بیت‌الله الحرام استقبال کرده‌اند.
**افزایش سهم حج تمتع ایران
تغییر رویه عربستان سعودی تنها به استقبال از زائران ایرانی محدود نمی‌شود. ریاض هم سهمیه امسال ایران در حج تمتع را از 60 هزار نفر به 86 هزار نفر افزایش داده و هم اصولی را که ایران بر آن اصرار داشته، پذیرفته است. حضور نمایندگانی از وزارت امور خارجه برای نظارت بر امور حجاج ایرانی، تضمین امنیت و حفظ کرامت حجاج ایرانی و اعزام زائران ایرانی به‌صورت مستقیم از خاک ایران و نه از خاک کشور ثالث، سه اصلی بود که مسئولان سعودی حاضر به پذیرش آن شدند.
این تسهیلات در حالی است که از سال گذشته دولت عربستان شروطی برای ادای مناسک حج تمتع و عمره اتباع و مقیمین قطر اعمال کرده است. دریافت اجازه از کنسولگری‌های عربستان در سایر کشورها و انتقال زائران تنها توسط هواپیماهای سعودی از جمله این شروط بود که از سوی دوحه مردود اعلام شد.
** دو سناریو برای تغییر رفتار عربستان
احمد بخشایشی، کارشناس مسائل بین‌الملل دو سناریو برای تغییر رفتار مسئولان سعودی در قبال زائران ایرانی متصور است. او به ایرناپلاس می‌گوید: «عربستان سعودی یا می‌خواهد با این‌گونه اقدامات یخ‌های روابط ایران و عربستان را آب کند یا به‌دنبال این است که به ایرانیان بگوید ما بد نیستیم و حکومت ایران ما را در ذهن شما بدنام کرده است.»
بخشایشی اما معتقد است سناریوی اول، یعنی ترمیم رابطه با ایران به واقعیت نزدیک‌تر است، چرا که به گفته او مسئولان سعودی افکار عمومی ایران را رصد می‌کنند و می‌دانند مثبت شدن نظر مردم تنها از طریق بهبود رابطه ممکن است. این کارشناس مسائل بین‌الملل می‌گوید: «در کشور افراد زیادی مخالف اعزام زائران ایرانی به عربستان برای مراسم حج هستند. این مخالفت در میان روحانیون نیز وجود دارد و آنان نیز علیه سازمان حج صحبت می‌کنند. عربستان با رصد فضای ایران از این جو اطلاع دارد، به همین دلیل به دنبال مثبت کردن نظر افکار عمومی است.»
بخشایشی تأکید دارد ایران نیز باید از فرصتی که از مراسم حج امسال به‌دست آمده در جهت ترمیم رابطه و گفت‌وگو با مسئولان سعودی بهره ببرد. او معتقد است این گفت‌وگوها می‌تواند بسترساز شکل‌گیری روابط مجدد تهران و ریاض شود.
**برای عربستان حج جدا از مسایل سیاسی است
در عین حال دیدگاه دیگری وجود دارد که این گونه تحرکات را صرفا محدود به مساله حج می داند و بی ارتباط به روابط دو کشور. طبق این نگاه، با توجه به جایگاه استراتژیک مساله حج برای عربستان سعودی، چه از نظر فرهنگی و سیاسی و چه اقتصادی، سران این کشور سعی دارند حتی الامکان موضوع حج را کاملا از مسائل سیاسی دیگر و روابطشان با دیگر کشورها جدا کنند و بارها هم بر این موضوع تاکید کرده اند.
از همین رو برخوردهایی چون تکریم زائران حج در همین روند با اهداف اقتصادی و استراتژیک تفسیر می شود و نمی توان از آن نتیجه گیری سیاسی کرد.