محمد مهدی زاهدی عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس سیاست‌زدگی را پاشنه آشیل آموزش عالی کشور می‌داند و تاکید دارد که برای آن باید تدبیر ویژه‌ایدرنظر گرفت.

گفت و گوی فارس با این نماینده مجلس را در ادامه می‌خوانید:

به عنوان نخستین سوال از سطح سواد دانشجویان رشته ریاضی بگوببد؟

زاهدی: الان داوطلب برای رشته ریاضی کم است و سطح سواد دانشجوها نسبت به قبل چه در کارشناسی و چه کارشناسی ارشد کم شده است، شاید یکی از دلایل این باشد که اشتغال و کارآفرینی در این رشته کم است و به ناچار فارغ‌التحصیلان مجبورند جاهای دیگر شغل پیدا کنند. به آموزش و پرورش بروند یا در مهندسی صنایع و جاهای دیگر تخصص بگیرند.

* باید حتماً کاهش پذیرش دانشجو در رشته ریاضی داشته باشیم 

به نظر من ما باید حتماً یک کاهش پذیرش دانشجو در رشته ریاضی داشته باشیم برای اینکه بازار کاری برای آنها وجود ندارد و کشور نیازمند این تعداد فارغ‌التحصیل نیست.

خیلی از رشته‌ها اینطور هستند، برخی رشته‌های علوم انسانی و برخی رشته‌های علوم پایه هم هستند، برخی از رشته‌ها مرتبط، حوزه مهندسی است. مثلا در معماری الان در کشور فارغ‌التحصیل بی‌کار زیاد داریم. باید موضوع آمایش سرزمینی آموزش عالی را جدی بگیریم.

چرا و بر اساس چه ضرورتی؟

زاهدی: باید موضوع آمایش سرزمینی آموزش عالی را جدی بگیریم به این معنا که هم لازم است تجدید نظری در رشته‌های موجود داشته باشیم و هم لازم است رشته‌های جدید ایجاد کنیم، باید یک سری رشته‌های بین رشته‌ای ایجاد کنیم. به عنوان مثال ریاضی محض شاید در جامعه مورد استقبال نباشد اما وقتی این ریاضی با برخی رشته‌های دیگر همراه می‌شود می‌تواند خروجی بسیار خوبی داشته باشد چون کاملاً کاربردی می‌شود. به عنوان مثال در مباحث مربوط به طراحی‌های کامپیوتر رشته‌ ریاضی خیلی می‌تواند مؤثر باشد، در بحث نظریه‌های داده‌ها در حوزه‌های مختلف کاربرد دارند و اگر سیستم اجرایی کشور استقبال کند، تحولی ایجاد می‌شود.

در برخی از حوزه‌ها صاحب نظر هستیم خصوصاً در حوزه‌های علوم انسانی صاحب مکتب هستیم. در فلسفه و عرفان.

در چه حوزه‌هایی در حال حاضر صاحب‌نظر هستیم؟

زاهدی: حوزه‌های علمی ما در مباحث فقهی حرف اول را در جهان اسلام می‌زنند در سایر شاخه‌ها که علوم است، علوم پایه و حتی پزشکی و مهندس متعلق به یک کشور نیست نمی‌توان گفت پزشکی مختص اروپا است. اینها مجموعه‌ای از دستاوردهای علمی در سطح جهان است که باعث رشد و توسعه علمی می‌شود مهم این است که سهم ما در این تولید علم بالا باشد وگرنه در حوزه علوم پایه اینکه بگوییم این بومی‌ ماست یا بومی یک کشور دیگر است درست نیست چون توسعه علم مشارکت جهانی است.

عمده دوره‌هایی که در تحصیلات تکمیلی داریم، دوره‌های نظری است حتی برخی از رشته‌هایی که ظاهراً کاربردی هستند، در عمل آنها هم نظری هستند، پس ما باید یک تغییر روش و استراتژی بدهیم و طرح جدیدی ارایه دهید.

* به جای مقاله از دانشجویان دکترا خلق فناوری بخواهیم

شما به عنوان عضو کمیسیون آموزش مجلس و فردی که سال‌ها وزیر علوم بوده، پیشنهادی در این زمینه دارید؟

زاهدی: بله، پیشنهاداتی دارم به عنوان مثال ما چرا باید بگویم کسی که می‌خواهد از پایان‌نامه خود در دکترا دفاع کند 2 تا مقاله ای‌اس‌ای داشته باشد؟ لزومی ندارد. به جای آن باید بگوییم اگر توانست خلق یک فناوری کند که این فناوری برای رفع نیاز کشور باشد کافی است. اما فناوری باید در یک جای معتبر تأیید شود که این یک بحث جدید است.

در خیلی از کشورهای دنیا همین طرح اجرا می‌شود، اصلاً مقاله‌ نمی‌خواهند. ولی اینجا ما بر مقاله آی اس آی تأکید داریم، خود این یکی از بحث‌های انحرافی است که باید تجدیدنظر شود.

شبیه این در آیین‌نامه ارتقای اعضای هیأت علمی را داریم، وقتی یک استاد می‌بیند برای ارتقاء باید این تعداد مقاله چاپ کند حتماً به دانشجویان تحصیلات تکمیلی فشار می‌آورد و مقاله می‌خواهد، اما اگر بسترهای جدیدی تعریف کنیم و در آن بسترها نیاز به مقاله نباشد و موارد دیگری جایگزین مقاله شود آن موقع دیگر این اتفاقات نمی‌افتد.  

* برای کاربردی شدن علوم کشور، برخی قوانین آموزش عالی باید تغییر کند

پس اینکه گفتیم باید طرحی نو در اندازیم برخی مقررات و مصوبات مرتبط با تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌ها را ما باید تغییر دهیم که به امید خدا علوم‌مان کاربردی شود و بتوانیم از آنها در کشور استفاده کنیم.

* فقط 5 درصد از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری در کشور کاربردی است

آیا آماری موجود هست که نشان دهد چند درصد از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری کاربردی است؟

زاهدی: آمار دقیقی که نشان دهد چند درصد از این رساله‌ها کاربردی است نداریم، حتی وزارت علوم و وزارت بهداشت هم ندارد. اما به صورت کلی یقیناً زیر 5 درصد است.

این روزها بحث تقلب در پایان‌نامه‌ها زیاد مطرح است، دانشجویان شما هم تقلب می‌کنند؟

زاهدی: رشته‌ ما به گونه‌ای است که امکان تقلب وجود ندارد، برای اینکه دانشجوی کارشناسی ارشد از آخرین دستاوردهایی که به او داده‌ایم باید کار کند. فرد دیگری روی آن کار نکرده که بتواند کپی‌برداری کند، در دوره دکترا هم کار به گونه‌ای است که نمی‌تواند برود میدان انقلاب سفارش دهد.

به نظرتان چند درصد پایان‌نامه‌هایی که این روزها ارایه می‌شود، میدان انقلابی است؟

زاهدی: دقیق اطلاعی ندارم ولی به احتمال قوی بیشتر این پایان‌نامه‌ها در حوزه علوم انسانی است.

تدبیری قرار نیست درباره پایان‌نامه‌های میدان انقلابی اندیشیده شود؟

زاهدی: دولت لایحه‌ای به مجلس داد و مجلس هم آن را تصویب کرد، شورای نگهبان هم آن را تأیید کرد و به دولت  ابلاغ شد، در حال حاضر دولت دارد آیین‌نامه‌های اجرایی آن را انجام می‌دهد و به زودی به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ می‌شود.

قرار بود دستورالعمل اجرایی سه ماهه ابلاغ شود اما هنوز خبری نیست.

زاهدی: بله متاسفانه، یک مقدار دولت برای نوشتن آیین‌نامه‌های اجرایی ضعیف عمل می‌کند، تنها این نیست. ما قوانین دیگری هم داشتیم که حتی دو سه سال گذشته اما آیین‌نامه‌های اجرایی هنوز نیامده است، به عنوان مثال در قانون مربوط  به شرکت‌های دانش‌بنیان و اساسنامه صندوق نوآوری و شکوفایی دو سه سال طول کشید تا دولت آیین‌نامه را ابلاغ کرد.

هیچ اهرم فشاری نیست تا زودتر ابلاغ شود؟

زاهدی: فکر می‌کنیم این دولت که خیلی زیاد از قانون‌مداری صحبت می‌کند پایبند قوانین باشد، وقتی مصوبه مجلس می‌گوید در این مدت باید اجرایی شود انتظار داریم دولت آن را انجام دهد.

می‌توان از رئیس جمهور سؤال کرد که چرا این کار را نکردید ولی اینکه بخواهیم برای هر قانونی مرتب سؤال کنیم خوب نیست به نظرم بهتر است. باید آقای رئیس جمهور به زیر مجموعه و اعضای هیأت دولت تذکر جدی بدهند که آیین‌نامه‌های اجرایی هر کدام از دستگاه‌های اجرایی شود.

* کنکور مضر است

شما یک دوره چهارساله وزیر علوم بودید و سال‌ها رئیس کمیسیون آموزش مجلس بودید، به نظرتان عمده بیماری نظام آموزش عالی کشور چیست؟

زاهدی: مشکلات جدی در نظام آموزش عالی کشور داریم یکی اینکه در نحوه پذیرش دانشجو که نقطه شروع است مشکل داریم، دانشجوهای ما براساس کنکور می‌آیند و کنکور واقعا مضر است. کنکور خلاقیت و نوآوری را از جوانان می‌گیرد و وقتی آنها وارد دانشگاه می‌شوند متأسفانه نمی‌توانند خودشان را با دانشگاه تطبیق بدهند به خصوص در ترم‌های اول و دوم با یک افت تحصیلی مواجه می‌شوند، ما می بینیم کسی که با یک معدل خوب وارد دانشگاه شده است، در دانشگاه نمی‌تواند موفق شود.

* آموزش عالی بیش از حد بزرگ شده است

دلیل عده این افت تحصیلی چیست؟

زاهدی: یک بحث جدی کنکور است مباحث دیگری هم هست. آموزش عالی ما به جرأت می‌توانم بگویم بیش از اندازه بزرگ شده است و حتماً من هم به عنوان وزیر علوم در دوره‌ای خاص در این مشکل دخیل بودم و برنامه‌ برای چگونگی توسعه آموزش عالی کشور وجود نداشته و علت هم نداشتن آمایش سرزمین بوده است، باید آمایش سرزمین را در آموزش عالی هر چه سریع‌تر راه بیاندازیم.

بحث بعدی که به نوعی به آمایش سرزمین هم مربوط می‌شود اما در عین حال خودش یک بحث راهبردی است اینکه، آموزش عالی ما متأسفانه آموزش محور شده است، در حالی که انتظار داریم حداقل 50 درصد آن مهارت محور و آموزشی مهارتی باشد.

فارغ‌التحصیل دانشگاه‌ها بلافاصله بعد از فارغ‌التحصیلی باید بتواند نه تنها برای خودش شغل ایجاد کند بلکه به عنوان یک کارآفرین برای دیگران هم شغل ایجاد کند، پس اشکال بعدی این است که نظام دانشگاهی‌ ما کارآفرینی نیست.

* ارتباطی بین صنعت و دانشگاه در کشور وجود ندارد

اشکال بعدی این است که در این نظام به ارتباط صنعت و دانشگاه توجه نشده است، به عبارت دیگر رابطه‌ای بین دانش و نیازهای کشور در نظر گرفته نشده و برنامه‌ریزی برای آن نشده است و مدلی برای آن ایجاد نکردیم که دانش چطور  به محصول تبدیل شود و محصول به بازار برود و کاربردی باشد.

یک اشکال بعدی هم این است که به دلیل بیکاری فارغ‌التحصیل‌های دانشگاه‌ها انگیزه دانشجویانی که جدید به دانشگاه می‌آیند برای کار جدی علمی کمتر است،  یعنی عدم وجود شغل دارد علم‌زدایی می‌کند.

اشکال بعدی این است که بودجه پژوهشی کشور باید حداقل یک درصد باشد. در این کشور به جرأت می‌توانم بگویم که در 20 سال گذشته هیچ‌گاه بودجه پژوهشی ما به یک درصد نرسید. یعنی عدم توجه به پژوهشگران کشور.

سال‌هاست که بحث آمایش آموزش عالی مطرح است اما تا الان نتوانسته گره‌ای از مشکلات باز کند، به نظرتان مشکل کجاست؟

زاهدی:  دلایل متعددی دارد یکی این است که در جایگاه‌های بالاتر از وزارت علوم که می‌بایست صحه بگذارند مثلاً مجلس قانونی را تصویب کند یا شورای عالی انقلاب فرهنگی و نقشه علمی کشور تا سال قبل جایی مصوب نداشتیم، قبلاً خود وزارت علوم می‌خواست به تنهایی اجرا کند، ولی در ستاد نقشه جامع علمی کشور دستگاه‌های متعددی حضور دارند و آنها نیازهایشان را اعلام می‌کنند و برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت را می‌گویند و لذا این زمان بر بودجه‌ای اینکه به یک وحدت رویه برسیم که سال قبل خوشبختانه این انجام شد. یعنی دیگر دچار مشکل نمی‌شود؟

الان وارد فاز اجرایی شده است حتماً دچار مشکلات جدی خواهد شد و من فکر می‌کنم حتی برخی از مشکلاتش از ناحیه مجلس باشد به عنوان مثال در برخی از شهرستان‌ها ممکن است تصمیم بگیرند برخی از واحدهای آموزش عالی را با هم ادغام کنند و تجمیع کنند نمایندگان مجلس با این موارد موافق نیستند و مخالفت می‌کنند یا اینکه برخی از رشته‌ها از جمله همان رشته ریاضی که مطرح کردم اگر دانشجو ندهند باز نمایندگان دخالت می‌کنند و مخالفت می‌کنند حتماً در اجرا با مشکلاتی مواجه می‌شوند اما راهی جز این نیست و باید این راه را رفت.

در رشته ریاضی چه وضعیتی داریم؟

زاهدی: آخرین خبر را که چه جایگاهی را داریم را ندارم در رشته سیستم‌های فازی که حوزه تخصصی خودم است رتبه سوم دنیا را داریم.

در رشته‌های دیگر چگونه هستیم؟

زاهدی: ما رتبه‌های زیر 10 داریم، مثلاً در سلول‌های بنیادی، در هوافضا در نانو تکنولوژی زیر رتبه 10 دنیا را داریم.

ما رتبه‌های خوبی داریم اما باید به مواردی توجه بیشتری داشته باشیم، توسعه علم و فناوری مستقیماً با حوزه فرهنگ ارتباط ندارد و ارتباط غیر مستقیم دارد آن هم اگر به معنای واقعی موضوع نوآوری بخواهیم به آن بپردازیم. گاهی به اشتباه فکر می‌کنیم بحث علم و فناوری برمی‌گردد به تعداد مقالات چاپ شده در حالیکه این نیست ما در بحث تولید علم و فناوری یک فرایند داریم از ایده تا محصول و تا بازاریابی و بازارسازی و فروش. این کل فرایند می‌شود تولید علم و فناوری و نوآوری.

* نتوانسته‌ایم علم را تبدیل به محصول کنیم

 ما الان در بحث تولید مقاله وضع بدی نداریم. هرچه که شیب رشد علمی ما نسبت به 10 سال قبل خیلی پایین آمده است. اما رتبه ما بین 17 تا 19 است. مشکل ما جای دیگر است و آن اینکه ما این تولید علم و مقالات را چقدر توانسته‌ایم کاربردی کنیم و چقدر توانسته‌ایم به فناوری تبدیل کنیم و چقدر از آن فناوری توانسته‌ محصول ایجاد کند و چگونه این محصول بازاریابی شده و به فروش رسیده است. ما در این قسمت می‌لنگیم. 

دلیل عمده این ضعف چیست؟

زاهدی: نتوانسته‌ایم خوب علم را تبدیل به صنعت کنیم و تبدیل به محصول کنیم.

راهکار چیست؟

زاهدی: باید در این زمینه کار کنیم و تبلیغ کنیم و شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد و بازاریابی و بازارسازی کنیم و تسهیلات بدهیم به افرادی که می‌خواهند در مراکز رشد و شرکت‌های دانش‌بنیان کار کنند.

سفارتخانه‌ها را باید فعال کنیم که محصولات این شرکت‌ها را خریداری کنند یا تسهیلات بدهیم که اینها بتوانند برای محصولات‌شان کارخانه بزنند تا اتفاقی بیافتد.

* سیاست‌زدگی پاشنه آشیل آموزش عالی کشور است

پاشنه آشیل آموزش عالی کشور کجاست؟

زاهدی: آفتی کشور را گرفته و آن اینکه وزارت علوم، وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را سیاسی کرده‌ایم، وزرا را سیاسی انتخاب می‌کنیم، اداره امور آموزشی را هم سعی می‌کنیم سیاسی کنیم، در حالیکه هیچ جای دنیا اینطوری نیست.

ما سیاسی‌کاری را خیلی پررنگ در دانشگاه‌‌ها پیاده کردیم حتی در آموزش و پرورش. باید کاری کنیم که این سیاسی کاری‌ها در دانشگاه‌ها جایگاهی نداشته باشد.

باید کار سیاسی کرد به خصوص دانشگاهیان که باید پیشران یک حرکت سیاسی انقلابی باشند اما با این روش موجود این اتفاق نمی‌افتد برای اینکه می‌بینیم که خیلی از مسئولان ما به جای اینکه اولویت اول آنها رفع نیازهای کشور باشد، رفع نیازهای باند و گروه سیاسی هست که متعلق به آن هستند، آن هم به علت سیاسی‌کاری زیادی هست که در دانشگاه‌ها وجود دارد.