مصطفي كمال پاشا كه بعدها لقب «آتاتورك» گرفت، ضمن اينكه يك نظامي سرشناس بود به سال ١٩٢٣ حزبي را تشكيل داد كه با رهبري آن توانست اكثريت مجلس را در دست بگيرد. راي نمايندگان پارلماني «فرقه خلق» خلافت عثماني را پايان داد و جمهوري تركيه بنيان نهاده شد. نام «فرقه خلق» رفته رفته به «حزب جمهوري خواه خلق» تكامل يافت و تاكنون همواره يكي از بازيگران اصلي ميدان سياست تركيه بوده است.
جمهوري آتاتورك را مي توان جمهوري تك حزبي ناميد. اگر چه در ١٩٢٤ و ١٩٣٠ چند ماهي هم ظهور دو رقيب براي حزب حاكم تحمل شد اما با سركوب و فروپاشي آنها حزب آتاتورك يكه تاز سياست جمهوري بود و حتي پس از مرگ بنيان گذار تا پايان سال ١٩٤٥ هم اين انحصار پا برجا ماند.
«مصطفي عصمت اينونو» به اراده حزب جمهوري خواه خلق از ١٩٣٨ جانشين آتاتورك فقيد شد اما سال ها همان انحصار تك حزبي را پاسداري كرد تا اينكه طي نطقي تاريخي در مجلس از لزوم تغيير سخن گفت و تاسيس احزاب اپوزيسيون را خواستار شد.
از رسميت يافتن اجازه تاسيس احزاب (١٩٤٦) تا امروز احزاب متعددي در ميدان سياست جمهوري تركيه ظهور و افول داشتند و البته همواره سايه ارتش بر سياست سنگين بوده و بارها به بهانه حفاظت از امنيت و ارزشهاي جمهوري لائيك با كودتا و تهديد مستقيما نقش تعيين كننده ايفا كرده است.
ظهور و حضور ممتد «حزب عدالت و توسعه» در قدرت از سال ٢٠٠٢ و تداوم پيروزي ها در چندين انتخابات، انتظار ظهور نظام جديد جمهوري تركيه را ايجاد كرد. اگر چه روزگاري طولاني كماليست ها با اقدامات متنوع عليه اسلامگرايي و حتي ضديت با هويت تاريخي مردم در تقلاي نهادينه سازي لائيسيته بودند، اما «رجب طيب اردوغان» با پشتوانه تظاهر به پاره اي احكام شريعت و سنن طريقت توانست سال ها قدرت را قبضه كند بلكه فراي آن جسارت تغييرات اساسي در قانون اساسي را نيز يافت! (در سالهاي٢٠١٠ و ٢٠١٧)
جمهوري آتاتورك، جمهوري اينونو و اكنون جمهوري اردوغان هر سه در سرآغاز رهبراني كاريزماتيك داشته كه اخم آن ها هم براي مخالفان رعب آور است. اردوغان در بسياري موارد خلاف آرمان هاي آتاتورك و اينونو جهتگيري مي كند. او خود را ضد كودتا و وارث رهبراني مي خواند كه خار چشم افراطيون بودند اما در شيوه حكمراني همچون پدران جمهوري تركيه تحكم و لجاجت را از خود بروز مي دهد كه گويي ويژگي سياستورزان آن سرزمين شده است!
آخرين نمونه رفتار جالب توجه رئيس جمهوري قدرتمند تركيه، نهيب و هشدار تندي بود كه پس از اعلام نتايج انتخابات اخير متوجه بازنده كرد. طي انتخابات پيش از موعد اخير رئيس جمهور تركيه با راي مستقيم انتخاب شد و «جمهوري رياستي» با پيروزي شكوهمند ائتلاف اردوغان آغاز شد تا تركيه به دوراني جديد قدم بگذارد. نماينده حزب ميراث آتاتورك كه از آغاز رقابت هاي انتخاباتي با رفتاري جنجالي مشغول پرخاش و نفرت پراكني شده بود، در اولين واكنش به اعلام نتايج انتخابات هم يك نمايش ماجراجويانه بر صحنه آورد و بلافاصله دولت را به حقه بازي و دستكاري آرا متهم كرد اما اين خيزش مذبوحانه چند ساعتي بيش در برابر اخم اردوغان تاب نياورد! اردوغان مغرور زودتر از آنكه نتايج رسما اعلام شود طي سخنراني بالكن شبانه پيروزي بزرگ خود را اعلام كرد و در واكنشي جدي به فضاسازي بهانه جويان هشدار داد كه مبادا عده اي خيال خام آشوب در سر بپرورانند!
تركيه در خاطره دارد كه بروز نشانه هاي بي ثباتي سياسي، بهانه تسلط ارتشيان بر سياست بود. اراده پيگير اردوغان طي پيگرد متهمان كودتاي ناكام ٢٠١٦ آن چنان بي رحمانه، قاطع و عبرت آموز شد كه جسارت رقباي انتخاباتي براي زورآزمايي با او چند ساعتي بيش دوام نداشت ضمن اينكه در نتيجه دورانديشي اردوغان، (اصلاحات قانون اساسي و مديريت حالت فوق العاده) سايه تهديد سلاح عليه منتخب ملت كم رمق شده است.
جمهوري انقلابي آتاتورك به قطع رابطه با هويت تاريخي و تك حزبي بودن معروف شد، دخالت مكرر ارتش در روايت جمهوري اصلاحي اينونو برجستگي دارد و بايد منتظر ماند و در آينده ديد آيا شهرت جمهوري نوين اردوغان آنچنان كه رقباي بدبينش مي گويند تقلاي بازآفريني خلافت عثماني خواهد بود يا يك تلاش دليرانه جهت پيوند دادن فرهنگ سياسي امروز با هويت تاريخي بروز مي يابد؟!
تركيه در حال گذار و پوست اندازي است و پيچيدگي سياست ها مجالي به داوري و پيش بيني نمي دهد. درون كشور باز آرايي جايگاه اقوام و فِرق ذيل تعريف هويت ملي ضرورت يافته است، همچنين شرط موفقيت طي رقابت هاي ژئوپلتيك درياي سياه و مديترانه همراه با نقش آفريني در خاورميانه و اروپا همگي خوانشي نوين از تركيه را مي طلبند. الزامات ميادين و بستر هاي فرهنگي مدت ها است كه تكيه بر اسلاميت را روي ميز گذاشته اما بايد ديد ملت تركيه در روند تحولات با چه تعريفي از هويت ملي همراه خواهد شد.
‘اصلاح ساختار قدرت` و ‘ارزيابي روابط بين المللي` سرفصل هاي كتابي قطورند. وقايع جهان امروز تغييرات بسياري به تركيه تحميل كرده است ولي مسير آينده هر چه كه شود اكنون هم با اطمينان مي توان گفت جمهوري اردوغان تفاوتي محسوس با جمهوري پيشين خواهد داشت.
