سازمان همکاری شانگهای در سال 2001 میلادی با عضویت 6 کشور روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان بنا نهاده شد. ایران از نخستین کشورهایی بود که درخواست عضویت رسمی خود را به این سازمان ارائه کرد و پس از مغولستان به عنوان عضو ناظر در این سازمان مهم اقتصادی منطقه ای پذیرفته شد. سازمان شانگهای بزرگ ترین سازمان منطقه ای در جهان از لحاظ پوشش جغرافیایی و جمعیت است و یکی از قوی ترین سازمان های جهان است. در سال 2017، اعضای این سازمان تقریبا نیمی از جمعیت جهان، یک چهارم تولید ناخالص داخلی جهان و حدود 80 درصد زمین های اوراسیا را تشکیل می دادند.

نگاه به شرق
در حالی که دولت آمریکا پس از نقض تعهدات بین المللی و خروج یک جانبه از توافق هسته‌ای، تهدید به بازگرداندن تحریم‌ها و افزایش فشارها علیه تهران را طی ماه‌های پیش رو وعده داده است، سفر رئیس جمهور کشورمان به شهر چینگدائوی چین عمدتاً با هدف مقابله و بی‌اثر کردن فشارهای اقتصادی مورد ادعای ترامپ انجام شد. در واقع پس از خروج یک جانبه واشنگتن از توافق هسته ای، پرسش اساسی درباره امکان حضور و تداوم فعالیت شرکت‌های اقتصادی بین المللی در ایران در صورت تداوم پایبندی تهران به تعهدات هسته‌ای خود است. بر این اساس تهران امیدوار است که خلا ناشی از خروج شرکت‌های غربی را با تقویت همکاری‌های اقتصادی با کشورهای عضو شانگهای به ویژه چین، روسیه و هند پر کند.به گزارش پایگاه خبری تحلیلی الوقت، دیدار روحانی و شی جین پینگ رئیس جمهور چین، با هدف تقویت بیشتر روابط اقتصادی و سیاسی پکن- تهران انجام می شود. تنها چند ماه پس از امضای توافق هسته‌ای گروه 1+5 با ایران در ژوئن 2015 که چین هم عضو طرف‌های مذاکره کننده با ایران محسوب می‌شد، شی جین پینگ در ژانویه 2016 همراه با یک هیئت بزرگ تجاری به تهران سفر کرد و دو طرف متعهد به توسعه بیشتر روابط دو جانبه و افزایش میزان تجارت به 600 میلیارد دلار تا سال 2025 شدند. در سال 2017 تجارت دو جانبه ایران و چین به رقمی بیش از 37.2 میلیارد دلار رسید که نسبت به سال 2016 بیش از 20 درصد رشد داشت. سال 2017، گروه موسسات سرمایه گذاری CITIC چین وامی به اعتبار 10 میلیارد دلار را به تهران داد، که علاوه بر وام 15 میلیاردی بانک توسعه این کشور به ایران بود.به طور حتم گسترش مناسبات تهران- پکن، فرصت تقویت نفوذ سیاسی و اقتصادی در منطقه را در اختیار چین قرار ‌می‌دهد.

چین در دوره شی جین پینگ بر آن است تا طی یک دهه پیش رو با پشت سر گذاشتن ایالات متحده به قدرت اول اقتصادی جهان تبدیل شود. برنامه بلندپروازانه «یک کمربند یک جاده» که فهرستی بیش از 68 کشور، 65 درصد جمعیت جهان و 40 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان تا سال 2017 را شامل می‌شود و یکی از بزرگ ترین پروژه های زیربنایی و سرمایه گذاری در تاریخ محسوب می شود، در این زمینه طرح ریزی شده است. هدف اصلی از این طرح احیای جاده قدیمی ابریشم است که در گذشته به عنوان بزرگ ترین خط تجاری جهان، چین را به غرب متصل می‌کرد. یکی از مسیرهای مهم شش گانه کریدور  زمینی از ایران خواهد گذشت. در سال 2017، چین و ایران موافقت کردند که همکاری بیشتری را در چارچوب ابتکار کمربند و جاده در جلسه وزرای خارجه دو کشور در مجمع تمدن های باستانی در آتن یونان انجام دهند.

بر همین مبنا «هوا چون اینگ» سخنگوی وزارت خارجی چین 6 ژوئن (هفته گذشته) در گفت و گو با «گلوبال تایمز» سفر روحانی را عاملی برای تقویت مناسبات ایران و چین تا سطح روابط استراتژیک دانسته بود. وی همچنین شنبه 19 خرداد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا درباره احتمال خروج برخی شرکت های غربی از ایران به دنبال خروج آمریکا از قرارداد هسته ای ایران تاکید کرد: دولت چین همواره با اجرای تحریم های یک جانبه کشوری علیه دیگر کشورها مطابق با قوانین داخلی خود، مخالفت کرده است و اکنون نیز مخالف هرگونه تحریم و اعمال فشار بر ایران به دلیل خروج آمریکا از برجام هستیم.نشانه‌های تمایل چین به نقش آفرینی بیشتر در شراکت اقتصادی با ایران حتی پیش از انجام سفر روحانی روی داده بود هنگامی که شرکت فرانسوی توتال در ماه می اعلام کرد که به دلیل تحریم های آمریکا پروژه مشترک توسعه میادین استخراج گاز طبیعی با ایران را ترک خواهد کرد شرکت ملی نفت چین بلافاصله اعلام آمادگی کرد تا اکثر سهام این پروژه را از توتال بگیرد. پس از این تحولات، تهران به توتال 60 روز برای به دست آوردن معافیت وقت داد در غیر این صورت چین قرارداد را دریافت خواهد کرد.

هند و ضرورت همکاری اقتصادی با تهران
علاوه بر چین به عنوان بزرگ ترین قدرت اقتصادی سازمان شانگهای، هند دیگر عضو مهم این سازمان بر حفظ روند رو به گسترش همکاری های اقتصادی با تهران به چشم یک ضرورت برای پیشرفت خود بدون توجه به خواسته‌های واشنگتن برای اعمال تحریم  و فشار بر ایران نگاه می‌کند. محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران روز دوشنبه ۲۸ ماه می (2 هفته پیش) به هند سفر و در دهلی نو با خانم سوشما سوآراج، همتای هندی خود دیدار کرد. تجارت نفت ایران و هند همچنین پروژه توسعه بندر چابهار از جمله موضوعاتی بود که به آن پرداخته شد. در این دیدار وزیر خارجه هند اعلام کرد: «هند تنها از تحریم‌های سازمان ملل پیروی می‌کند نه تحریم‌های یک جانبه ایالات متحده علیه ایران.» هند به طور خاص از عقب ماندن از رقیب مهم منطقه ای خود یعنی چین در نفوذ به بازارهای خاورمیانه به ویژه در بخش انرژی واهمه دارد که ایران به دلیل قرابت جغرافیایی موقعیت مناسبی برای تامین نیازهای دهلی نو دارد.

تلاش برای عضویت در شانگهای
ایران همواره خواهان پذیرش عضویت خود به عنوان عضو دایمی سازمان شانگهای بوده است. اما به ‌رغم درخواست‌های ایران، این امر تاکنون تحقق نیافته است. قبول این درخواست نیازمند رضایت تمامی دولت‌های عضو است. روسیه پذیرش ایران را منوط به رفع تحریم‌های بین المللی علیه تهران کرده بود. پس از لغو تحریم‌های شورای امنیت، شرایط برای پذیرش ایران بسیار هموار شد. بر همین اساس در شانزدهمین اجلاس سران شانگهای در تاشکند ازبکستان در سال 2016 ولادیمیرپوتین رئیس‌جمهوری روسیه اعلام کرد: «ما بر این باوریم که پس از حل و فصل برنامه هسته‌ای ایران و لغو تحریم‌های سازمان ملل متحد، هیچ مانعی بر سر راه عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد». با این وجود به رغم پذیرش رسمی هند و پاکستان در نشست هفدهم این سازمان در «آستانه» پایتخت قزاقستان در ژوئن 2017 (خرداد 1396) این بار نیز موضوع پذیرش ایران در دستور کار اجلاس قرار نگرفت که بسیاری مخالفت چین را عامل این موضوع اعلام کردند.

عمده‌ترین دلیل مخالفت چین در شرایط کنونی تنش‌های عمیق راهبردی و ایدئولوژیک ایران با غرب است که پکن را به امکان تاثیر این اختلافات بر روابط اقتصادی با غرب به ویژه با روی کار آمدن ترامپ که جنگ تجاری با چین را کلید زده، مردد کرده است. میزان مبادلات تجاری چین با آمریکا و اتحادیه اروپا در مجموع حدود یک تریلیون و 50 میلیارد دلار است. با این حال تهران امیدوار است که توانمندی و پتانسیل‌های اقتصادی به ویژه در منابع طبیعی، معدنی، انرژی، نیروی انسانی تحصیل کرده و برخورداری از موقعیت استراتژیک و ژئوپلیتیک منحصر به فرد در محل تلاقی سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا و همچنین تولید ناخالص داخلی 1.5 تریلیون دلاری (بر اساس شاخص قدرت خرید) و بازار بزرگ مصرف 80 میلیونی که ایران را به بزرگ ترین بازار منطقه تبدیل کرده است بتواند چالش‌های باقی مانده پیش روی عضویت خود را در اجلاس چینگدائو رفع کند.

*خراسان