داخلی صفحه اقتصادی آرشيو يادداشت

۱

علم اقتصاد و ثنویت توضیحی‌-تجویزی

بخش تعاملی الف - بردیا خورسند

اشاره: مطلبی که می خوانید از سری یادداشت های بینندگان الف است و انتشار آن الزاما به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست. بینندگان الف می توانند با ارسال یادداشت خود، مطلب ذیل را تایید یا نقد کنند.

در یادداشت شماره ۳۲۸۰ روزنامه دنیای اقتصاد با عنوان «علم اقتصاد و یک سوء تفاهم» نگارنده ضمن ذکر طبقه بندی‌ای از علوم بر پایه تجویزی - توضیحی, نقطه آغازین علم اقتصاد را در علوم تجویزی قرار داده و مابقی اقتصاد را توصیفی و مشحون از قضیه و برهان دانست. سپس بر مبنای این تقسیم بندی تنها نقطه‌ی سنتز تئوریک را انتخاب بین طرق وصول به "تخصیص بهینه" بر شمرد. اگرچه نوشته مذکور حاوی نکات و مسائل شایسته مداقه دیگری است لیکن در این گذار به سبب ابهت موضوع، تنها به این تقسیم بندی و معرفی راه حل جایگزین اکتفا می‌کنیم.

اگر چه این دوگانگی تقسیم علوم در اقتصاد قدیم است و به فلسفهٔ یونان بازمی گردد اما به طور اخص در قرن ۱۷ میلادی توسط دیوید هیوم مطرح شد. هرچند در دنیای معاصر، جنبش ریاضی‌ سازی اقتصاد و به خصوص مقاله معروف میلتون فریدمن (۱۹۵۳) با عنوان"روش شناسی اقتصاد اثباتی (توصیفی)" بر جدیت آن افزود.

او همواره بر ثنویت و پرهیز از اختلاط این دو پا می‌فشارد و می‌نویسد:
“علم، علم است و اخلاق، اخلاق. هر دوی آنها برای اینکه انسان، انسان شود لازم است. اما از اختلاط این دو و سعی بر تحمیل یکی بر دیگری تنها سردرگمی، سؤتفاهم و عدم توافق حاصل می شود.” (فریدمن ۱۹۵۵)

این شاه بیت نظریات اقتصاددانان قایل به تفکیک صریح اقتصاد توضیحی) اثباتی( و تجویزی ) ارزشی( است. اقتصاد اثباتی به "چیستی" می پردازد و سعی در توصیف پدیده‌ها از طریق علمی دارد. در اینجا علم شکل عینی به خود می گیرید و به واقعیات می پردازد. اما اقتصاد ارزشی به این که "چه باید باشد" می پردازد و در طرف دیگر طیف ارزش‌ها و هنجارها و اخلاق را می پرورد.

با این حال این تنها تاویل از روش شناسی‌ تحقیق در علم اقتصاد نبوده و نظریات متفاوتی در دست است. نقل قولی از جنس دیگر از جان نویل کینز)۱۹۱۷( پدر جان مینیارد کینز معروف نیز خالی‌ از لطف نیست:

“علم اثباتی (توصیفی) بدنه‌ای از دانش به سامان است که به چیستی می پردازد، علم ارزشی (تجویزی) بدنه‌ای از دانش به سامان است که به چگونه باید بودن می پردازد و بنابراین بیشتر درباره ایده آل هاست تا واقعیات. و هنر سامانه‌ای از قواعد برای دستیابی به یک هدف غائیست. هدف علم اثباتی برپایی یکنواختی، هدف علم ارزشی تشخیص ایده‌ها) ذهنیات (و هدف هنر فرموله کردن هنجارهاست. اینکه اقتصاد سیاسی کدامیک از این سه شاخه از علم یا ترکیبی‌ از تمامی آنهاست تا حدودی تنها سوالی مرتبط با نام گذاری و طبقه بندی است. با این حال باید در نظر داشت که بررسی‌های اقتصادی به کدامین حوزه متعلق است و نقش تضامنی هر یک چیست ”

بنابراین حتما اینطور نبوده که اقتصاد از ازل بر ثنویت بنا شده باشد. به نظر نگارنده این دوگانگی محض نتیجه دو رویداد است. نخست فرسودگی علم اقتصاد در بحث و مجادله مداوم که در دنیای تجویز و ارزش و "چه باید باشد" ناگزیر است و دیگر کوششی سترگ در این علم به منظور اعلام استقلال از حوزه علوم انسانی، کسب هویتی مستقل و البته نزدیکی‌ بیش از پیش به علوم توصیفی.

اما آیا اصولا تفکیک اینگونه صریح و ظالمانه این دو نگرش نه فقط در اقتصاد که در کلیت علم امکان پذیرست .ما به عنوان انسان همه محدودیم. این محدودیت می تواند ناشی‌ از فضا، زمان و یا هر متغیر دیگری باشد. ما ابناء بشر زمان و انرژی کافی برای ارایه همه حقایق را نداریم. این است که دست به انتخاب می‌زنیم تا مربوط‌ترین حقایق علمی را را ارائه کنیم. اما همین انتخاب ما را از دنیای اثبات دور میکند چرا که این انتخاب مرتبط ‌ترین حقایق مستلزم ارزش گذاری است. ما ارزشی به حقایقی می‌سپاریم و از ارزش حقایقی دیگر به سبب کمتر مربوط بودنشان می کاهیم. بنابراین، خواه ناخواه در این فرآیند گزینش، مفهومی ارزشی، به روش اثباتی مان می فزاییم.

علمی‌ به غایت توصیفی مانند شیمی‌ را در نظر بگیرید. شیمیدان میگوید آب از یک اتم اکسیژن و دو اتم هیدروژن تشکیل شده است. گزاره‌ای به این حد توصیفی و با این کمال علمی‌ هنوز از چنگ قضاوت ارزشی رها نیست. اگر احساس می کنید چیزی حذف شده و این تمام ماجرا نیست باید پی برده باشید که محققمان به انتخاب، مواردی از حقایق دیگر را به هر دلیلی که خود صلاح می دانست حذف کرده است. در کمک به ذهن جستجوگرتان مثال اینکه شیمیدان به ما نگفت این دو اتم چگونه ترکیب می شوند و در چه شرایطی آب تشکیل میشود. همچنین او کاملا عامدانه و آگاهانه از خواص فیزیکی مایه حیات و کشش سطحی وغیره چیزی به میان نیاورد. بنابر این می بینید که در تمامی علوم سطحی از قضاوت ارزشی وجود دارد.

برگردیم به بحث اقتصاد. در این علم نیز با عنایت به مختصاتش، وزن قضاوت ارزشی به مراتب بیشتر است. به عنوان مثال تئوری رفتار عقلائی را در نظر بگیرید. اگرچه این نظریه پایه‌هایش بر اقتصاد اثباتی استوار است لیکن نتیجه یک قضاوت ارزشی است. به محض اینکه از رفتار غیر عقلایی و رادیکال (که اتفاقاً نه به لحاظ تکرر وقوع و نه به لحاظ هیبت اثر قابل چشم پوشی نیستند) فاکتور گرفتید، مبالغی از قضاوت ارزشی را به تحلیلیتان وارد کردید. در کشور خودمان سند رویکرد غیر تورمی از رکود را در نظر بگیرید. نگارندگان سند البته که رویکرد اثباتی را در نگارش این سند مد نظر داشته اند لیکن در همان آغاز با انتخاب دوره کوتاه مدت به عنوان مبنای عمل، وجهی از قضاوت ارزشی را چاشنی اقتصاد اثباتی‌شان کرده اند.

با این رویکرد فهم اقتصاد فریدمن و نظریه پولی‌ او در کنار عدم ثبات سرعت گردش پولی‌ کینز میسر می شود و یکی‌ دیگری را به غیر علمی‌ بودن متهم نمی کند. چرا که بدویت ثنویت جایش را به بغرنجی طیف گونه‌ توضیحی-‌توصیفی داده است مهم تر اینکه به این ترتیب ضرورتی ندارد با انتخاب یک نقطه تجویز (تخصیص منابع) خود را الی النهایه و در مابقی درازای راه تحلیل اقتصادی به توصیف محدود نمائیم .

دست آخر اینکه اگر چه تکیه بیش از حد بر وجه اثباتی اقتصاد تشخص علمی و نوبل اقتصاد را سهل الوصول تر می‌ نماید اما این علم هر چه بیشتر از واقع روزمره) که تجویزو توصیف در هم تنیده اند( فاصله گرفته و چیزی می شود که نیست.

Friedman, Milton (۱۹۵۳), "The Methodology of Positive Economics," in Essays in Positive Economics. Chicago: University of Chicago Press, ۳-۴۳.
Friedman, Milton (۱۹۵۵), “What All is Utility?” The Economic Journal, ۶۵, ۴۰۵-۰۹.
Keynes, John Neville (۱۹۱۷), The Scope and Method of Political Economy. ۴th Edition, London: Macmillan & Co.
در نگارش این یادشت از مقاله
Jonathan E. Leightner & Augusta College (۱۹۹۱) “Economics, Science, and the Positive vs. Normative Distinction”, Methodus.,۳,۴۲-۴۴ استفاده شده است.