الف - در مواجهه با فناوری پهن باند، همه جانبه و روشمند رفتار کنیم

در مواجهه با فناوری پهن باند، همه جانبه و روشمند رفتار کنیم

مقدمه:
در آغازين سال هاي دهه هفتاد ميلادي، مارتین کوپر، مدیر و محقق شرکت موتورلا برای ایجاد ارتباط بی‌سیم بین انسان‌ها دستگاهی را اختراع کرد كه اساس و بنيان تلفن همراه امروزي است. اکنون چندین سال از آن زمان می‌گذرد و تلفن همراه بطور جدی وارد زندگی اکثریت مردم دنیا شده، به گونه‌ای که به عنوان یکی از لوازم ضروری در طول شبانه روز مورد استفاده قرار می‌گیرد و نبود آن در دنیای کنونی تقریبا غیر ممکن به نظر می‌رسد.
همچون هر پديده فناوارنه ديگر، فناوري ساخت و بهره برداري از شبکه هاي تلفن همراه نيز در سالهاي اخير دستخوش تغيير و تكامل بوده و منجر به ظهور نسل هاي جديد تلفن همراه با تكيه بر زيرساخت هاي نوين مخابراتي "پهن باند" شده است.

کارکردهای فناروی های باندپهن تلفن همراه
یکی از مهمترین تفاوت های میان تلفن همراه نسل جديد با نسل های قبلی، ارائه پهنای باند بیشتر برای دسترسی به امکانات و خدمات متنوع فضای مجازی از جمله دسترسی به اینترنت و اطلاعات است. این پهنای باند در نسل چهارم تلفن همراه به حدود یک گیگا بیت در ثانیه میرسد.

از سوي ديگر، توسعه بکارگیری فناوری های دسترسی باند پهن در کشور مستلزم ایجاد تغییرات اساسی در نظامهاي مختلف فناوری، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می باشد. برای مثال استفاده از خدمات باند پهن، موجب افزایش رغبت کاربران به دریافت محتوای ویدیویی نسبت به محتوای متنی می شود. تا جایی که براساس پیش بینی های «انجمن استاندارد جهانی تلفن همراه» GSMA محتوای ویدیویی در آینده ای نزدیک، حداقل ۶۴ درصد از حجم ترافیک مشترکین تلفن همراه را تشکیل خواهد داد.

در حال حاضر اکثر قریب به اتفاق شرکت های ارائه دهنده خدمات ارزش افزوده تلفن همراه، محتویات خود را به صورت متنی و بستر پیامک ارایه می دهند. همچنین تعداد شرکت های تولید کننده محتوای ویدیویی مخصوص تلفن همراه در داخل کشور بسیار ناچیز می باشند و می توان ادعا کرد که تجربه ارزشمندی در این زمینه در کشور وجود ندارد. از طرف دیگر، ظرفیت سیستم های انتقال اپراتورهای تلفن همراه، اجازه انتقال فایل های حجیم و ارائه خدمات باند پهن با کیفیت بالا را به کاربران و شرکت های ارایه دهنده خدمات بومی نمی دهند و تاکنون راهکارهای جایگزین نیز برای جبران این مشکلات، عملیاتی نشده اند. از سوی دیگر، الگوی بومی برای ترویج تولید محتوای ویدئویی کاربرمحور در کشور نهادینه نشده است. تا جایی که براساس تحقیقات صورت گرفته، به کارگیری شبکه های اجتماعی توسط فعالان فضای مجازی در کشور، به دلیل عدم بهره مندی از ساختار و فرآیندهای بومی، کاربری متفاوتی از شبکه های اجتماعی غربی ندارد.

بنابراین، می توان نتیجه گرفت که احتمالا تقاضای بالا برای دریافت محتوای ویدئویی که به واسطه توسعه دسترسی به باند پهن در کشور بوجود خواهد آمد، بدلیل عدم ایجاد زیرساخت های نهادی، سخت و نرم باند پهن در کشور، تاثیر چندانی در افزایش درآمد و تقویت صنایع فرهنگی داخلی نخواهد داشت و از سوی دیگر علاوه بر خروج ارز از کشور، منجر به واردات فرهنگ غربی خواهد شد.

لازم به توجه است که از دیدگاه علم شناختي، فناوری، آن چیزی است که نیازهای کاربردی انسان را برآورده می کند. از اين رو فناوری بر اساس نیاز و میل انسانی و همچنان با اقتضائات محیط طبیعی و انسانی او سامان می یابد و بنابراين پدیده ای جهت¬مند و فرهنگی است و به بازتولید فرهنگ خاستگاه خود می پردازد.

تغيير الگوي كاربران:
ایجاد و توسعه فناوری های زیر ساختی از جمله فناوری های باند پهن فضای مجازی، موجب ایجاد تغییر در الگوهای رفتاری کاربران و سایر ذینفعان شده، نيازمندي ها، ارزش ها و خواسته هاي جدیدی را برای کاربران به وجود می آورد. برای نمونه می توان فرهنگ آن لاین بودن، لایک کردن، انتشار تصاویر و اطلاعات شخصی، پنهان سازی و یا تغییر هویت، میل به افزایش سرعت و عجله در انجام امور، توجه سطحی به موضوعات، عدم قطعیت بالای اطلاعات، تمایل به نوآوری و موضوعات جدید به صورت افسار گسیخته، تمایل به آرای اکثریت و کمرنگ شدن امور اخلاقی را نام برد. این رفتارها با ایجاد تغییر در هنجارهای ارتباطی جامعه، در كنار تمايل به کاهش هرچه بیشتر عرصه خصوصی زندگی و افزایش عرصه عمومی، موجب ترویج شخصی سازی در میان بهره برداران از خدمات فضای مجازی می شود.

این شکل جدید زندگی، ضمن ایجاد هویت جدید در افراد، سبب ایجاد نیازهای جدید معیشتی و ارتباطی در میان کاربران می شود. برای نمونه می توان به کاهش تمایل کاربران برای مشارکت در فعالیت های واقعی و فیزیکی تمام وقت اشاره نمود.

بدین ترتیب، فناوری می تواند با ترویج ارزش های جديد و سبک زندگی نو برای کاربران، موجب ایجاد تغییرات فرهنگی در جامعه شود. گذشته از آن با توجه به تاخیر فرهنگی كشور دراستفاده از فناوری های جدید، عدم توجه به سایر جنبه ها و نظام هاي غیر فناورانه و توسعه تک بعدی فناوری های باند پهن در بخش دسترسی به اینترنت پر سرعت و عدم توجه همزمان به سایر جنبه های فناوری در زمینه طراحی، تولید، پردازش، ذخیره، بازاریابی و فروش و خدمات پس از فروش آن و همچنین عدم ایجاد آگاهی در کاربران در مورد سبد مصرف و الزامات الگوهای جدید مصرفی و شیوه های مدیریت اقتصاد باند پهن، قطعاً در کنار سایر محاسن احتمالی فناوری جدید، سبب رواج کسب و کارهای اینترنتی شرکت های خارجي در کشور می شود و هیچ کمکی به افزایش نوآوری در سطح ملی، بهبود رفاه اجتماعی و در نهایت پیشرفت همه جانبه کشور نخواهد کرد. چرا که مثلاً به دلیل بالا بودن بهای تمام شده خدمات و محصولات فرهنگی فضای مجازی در کشور و یا پایین بودن کیفیت و کمیت آنها، مصرف کننده داخلی تمایل چندانی به استفاده از این خدمات در مقابل محصولات سایر شرکت های خارجی (عمدتاً چند ملیتی) نخواهند داشت. رويدادي که جبران آن، به دلیل فقدان تجربه لازم در مدیریت فرهنگی و فناورانه کشور و همچنین تغییر الگوهای مصرفی کاربران ایرانی و عدم توجه کافی به اقتصاد مقیاس در تولید خدمات و محتوای داخلی (با هدف کاهش بهای تمام شده خدمات و محصولات)، تقریبا غیر ممکن است.

عدم وجود قوانین و مقررات جامع در خصوص حمایت از تولید کننده و مصرف کننده محصولات فرهنگی فضای مجازی، موجب تضییع حقوق بسیاری از اشخاص حقیقی و حقوقی فعال در اقتصاد فرهنگ شده است. در نتیجه، افزایش آنی سرعت دسترسی به پهنای باند وسیع، به دلیل آماده نبودن زیرساخت های حقوقی، تجاری و فناورانه تولید خدمات و محصولات بومی، احتمالاً موجب رونق بیشتر بازار ارائه دهندگان خدمات OTT سایر کشورها بر بستر اینترنت می شود. خدماتی که در این مقطع و شرایط نه تنها منفعت و درآمد مالیاتی برای اقتصاد کشور ندارند، بلکه موجب تغییر ذائقه فرهنگی کاربران داخل کشور می شود.

ضرورت مواجهه فرهنگی با فناوری های باندپهن تلفن همراه
براساس ماده ۲ قانون برنامه پنجساله پنجم جمهوری اسلامی ایران «دولت موظف است بر اساس نقشه مهندسی فرهنگی کشور و نظامنامه پیوست‌ فرهنگی که تا پایان سال اول برنامه به تصویب شوراي عالی انقلاب فرهنگی می‌رسد نسبت به تهیه پیوست فرهنگی براي طرح‌هاي مهم و جدید اقدام نماید.» با تصویب نقشه مهندسی فرهنگی کشور در پایان سال ۱۳۹۱، مدیریت فرهنگی کشور وارد فاز جدیدی شد که در این مسیر ایجاد نظام و چارچوب‌های تهیه پیوست‌های فرهنگی از برکات آن به شمار می‌رود.

پس از تصویب نقشه مهندسی کشور، در بهار ۱۳۹۲، نظام نامه پیوست فرهنگی به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید. با تصویب این نظام نامه بایستی پروژه‌های مهم ملی اولویت‌بندی شده و بر اساس اولویت و تخصیص بودجه مناسب به پیوست‌نگاری و یا به عبارت دیگر تدوین پیوست آن اقدام شود.

طبق تعریف نظام نامه پیوست فرهنگی (مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی)، «پیوست فرهنگی مجموعه‌ای است برای شناسایی، اقدام و ارزیابی از آثار و پیامدهای فرهنگی طرح‌ها و فعالیت‌ها که پس از انجام مطالعات لازم و با استناد به مبانی نظری و اسناد بالادستی به ویژه نقشه مهندسی فرهنگی کشور متناسب با مقتضیات و شرایط جامعه، ضمن معرفی داده ـ ستاده یک سیاست اجرایی، طرح یا لایحه، پروژه یا هر فعالیت مهم دیگری با فرهنگ جامعه، با ارائه راهکارهای عملی برای تقویت آثار مثبت و حذف و کاهش پیامدهای مخرب آن در فرهنگ جامعه، راهنمای مجریان فعالیت‌ها و طرح‌ها در رعایت راهبردها، اعمال الزامات و استانداردهای مربوط و راهکارها در برنامه‌ها و اقدامات عملی در اجرای آن فعالیت خواهد بود.»

با توجه به این تعریف و توجه به وارداتی بودن بسیاری از فناوری‌های نوین خصوصاً فناوری‌های متناسب با فضای مجازی، لازم است مدیران ارشد جامعه رویکرد فرهنگی را در طرح‌های مهم مرتبط با فضای مجازی جاری نموده و در جهت تحقق آن تلاش نمایند.

بنابراین، به منظور دستیابی به مواهب فناوری های جدید و افزایش کارآمدی جامعه، در عين نصب العين قرار دادن الگوی پیشرفت اسلامی-ایرانی در توسعه نظام هاي مختلف کشور، می بایست طراحی ابعاد مختلف فضای مجازی کشور و خدمات و محصولات آن با در نظر قرار دادن فرهنگ اسلامی-ایرانی جامعه به همراه لحاظ نمودن چشم انداز توسعه كشور انجام شود. از این رو لازم است برای تعیین جایگاه فناوری در نقشه مهندسی فرهنگی کشور و جلوگیری از کج کارکردهای پنهان و آشکار فرهنگی آن، پیوست فرهنگی فناوری های فضای مجازی تدوین و به اجرا در آید.

با مقدمه پيش گفته و شتاب سرسام آور رشد و توسعه فناوری‌های نوین از جمله نسل هاي سوم و چهارم موبايل و ورود آن به كشور و اختصاص بخش مهمی از سبد مصرفی خانواده ها به خود، مدیریت جامع، عمیق و کارآمد فرهنگی این فناوری‌ها از اولویت‌های کشور به شمار می‌رود و مسئولین ذی‌ربط بایستی توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند. شبكه نسل هاي سوم و چهارم تلفن همراه که بدلیل شدت و قوت حضور در زندگی فردی و اجتماعی مشترکین دارای تاثیرات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی پر رنگ تری است، نه تنها از اين قاعده مستثنا نيست بلکه نیازمند توجه مضاعف مدیران و سیاستگذاران است.

در اینصورت دیگر تنها توجه سیاستگذاران و تصمیم گیران کشور به توسعه ابعاد فناورانه باند پهن با در نظر قرار دادن الزامات الگوی پیشرفت اسلامی-ایرانی کفایت نمی کند؛ بلكه لازم است در سطحی وسیع تر، کلیه نظام های مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نیز بتوانند محتوا و خدمات خود را متناسب با مقتضیات فناوري هاي نوين و تغییرات سریع ذائقه آحاد جامعه در اثر برخورداری از این خدمات، به روز رسانی بنماید و فرآیندهای لازم را برای ارائه خدمات را تدوین و پیاده سازی نمایند. برای مثال "کدهای اخلاقی" مربوط به خدمات خود در فضای مجازی را تولید نموده و اجرایی سازند.

گواهی دیگر براین مدعا، عدم تحقق بخش وسیعی از اهداف برنامه پنجم در ارتباط با تولید خدمات و محتوای بومی در فضای مجازی است. فلذا از آنجایی که هنوز زیرساخت های لازم برای ارائه محتوا و خدمات مورد نیاز باند پهن در کشور فراهم نشده است، در نتیجه ارائه دسترسی عمومی به باند پهن بدون اصلاح و ارتقای سایر نظامات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعي، سياسي و امنيتي و بدون تغذیه محتوایی و بدون فرهنگ سازی در کشور موجب بروز اختلالات در این نظام ها و همچنین باعث توسعه استفاده از محتوای غیر بومی و به تبع آن، ترویج ارزش های غیر بومی در کشور می شود.

عدم آمادگی زیر ساخت های حقوقی برای ارائه خدمات باند پهن، نگرانی دیگری است که توجه جدی مسولان و دست اندرکاران را طلب می نماید. با توجه به اینکه هنوز حتی یک دهه از فعالیت سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در کشور نگذشته است و از سوی دیگر، هنوز ساز و کارهای لازم قانونگذاری و نظارتی بر شرکت های فعال در حوزه اینترنت باند پهن در داخل کشور فراهم نشده است، به نظر می رسد در حال حاضر بسترهای قانونی لازم برای حمایت از حقوق مصرف کنندگان و تولیدکنندگان محتوا و خدمات و پی گیری شکایات مربوطه در کشور ایجاد نشده است.

در نتیجه، با توجه به موضوعات فوق می توان نتیجه گرفت که توجه انحصاری به توسعه دسترسی به باندپهن و غفلت از توسعه سایر نظامات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، موجب وارد آمدن خسارات غیرقابل جبرانی به آحاد جامعه و حاکمیت و روابط و تعامل میان آنها خواهدشد.

اکنون، با توجه به عدم آمادگی در نظامات فوق برای پذیرش شبکه دسترسی باند وسیع در کشور، لازم است که این اقدام به تدریج و متناسب با رشد همه جانبه در کلیه نظامات صورت پذیرد. زیرا در غیر این صورت، افزایش پهنای باند دسترسی، نه تنها موجب افزایش تولید ناخالص ملی نخواهد شد، بلکه فرصت استفاده از باند پهن برای رفع مسایل و مشکلات کشور در کلیه نظامات از قبیل اشتغالزایی، توسعه نظام ملی نوآوری و در نتیجه افزایش رفاه اجتماعی را از دست خواهد داد. پیوست فرهنگی اپراتورهای نسل سوم و چهارم ابزاری است برای کاهش تدریجی تاثیرات منفی ناشی از عدم توسعه متعادل نظامات مختلف فناوری، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه در مواجهه با فناوری دسترسی باند پهن و افزایش تدریجی تاثیرات مثبت فرهنگی ناشی از به کارگیری این فناوری جدید در جامعه. به عبارت كاملتر، به منظور افزایش پویایی و رشد همه جانبه اکوسیستم باند پهن در کشور، لازم است اشاعه فناوری های باند پهن به همراه پیوست های فرهنگي، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آنها صورت پذیرد.

به عنوان جمع بندی مطالب ارائه شده در این مقاله می توان گفت؛ تهیه و تدوین پیوستهای فرهنگی کلیه فعالیت های مرتبط با فضای مجازی، به عنوان رکن اصیل تحقق رویکرد مطلوب فرهنگی به شمار رفته که می توان آن را گام مهمی در دستیابی به اهدافی از قبیل حفظ، تقویت و گسترش ارزش‌های اسلامی، ایرانی و انقلابی و تعالی فضای فرهنگی کشور، بهبود شرایط کسب و کار به همراه افزایش اشتغالزایی، افزایش رفاه اجتماعی، بهبود فضای نوآوری ملی، ایجاد امکان بهره‌گیری بیشتر از فرصت‌های فرهنگی جامعه، ارتقاء سطح اثربخشی خدمات و محتوای ارائه شده در فضای مجازی متناسب با فرهنگ و زمینه‌های اجتماعی و نهایتا کمک به پیش‌بینی، پیشگیری و بازدارندگی از آسیب‌ها و اصلاح پیامدهای مخرب فرهنگی توسعه غیر روشمند و عجولانه محیط ارتباطی و مجازی کشور دانست.

این روند در راستای تعامل فعال و اثرگذار با فناوریهای نوظهور بوده که مستلزم شناخت عالمانه و همچنین شناسایی سازوکارها و شیوه‌های تاثیرگذاری بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی و تبعات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی آن ها می باشد.

* دانشجوي پست دكتراي سياستگذاري فضاي مجازي
** دانشجوي دكتراي سياستگذاري فرهنگي